KASIM PAŞA CAMİİ

Son yıllarda cadde kenarında temel kalıntılarına rastlanan çifte hamamdan da anlaşıldığı gibi şehrin çarşısının da yer aldığı ana meydanın bir kenarında bulunmaktadır. Macaristan’ın fethinin arkasından Kanûnî Sultan Süleyman zamanında inşa edilen caminin kurucusunun o yıllarda yaşadıkları bilinen Kasım paşalardan hangisi olduğu hususunda bazı tereddütler vardır. Fakat büyük ihtimalle bu eserin kurucusu, Macaristan’daki Türk idaresi sırasında önemli mevkilerde bulunan, bölgedeki faaliyeti ve Peçuy ile ilişkisi Peçevî tarihinde anlatılan ve diğerlerinden “gazi” lakabıyla ayrılan Kasım Paşa’dır. Mehmed Süreyyâ’nın verdiği bilgiye göre Gazi Kasım Paşa, Mohaç ve Peçuy serhadlerinde mirlivâ olmuş, 959’da (1552) önce Budin, arkasından Tımışvar beylerbeyiliğine getirilmiş, Kanûnî Sultan Süleyman’ın saltanatının sonlarına doğru orada vefat etmiştir. Nitekim Gevay Antal, Budin beylerbeyi hakkındaki kitabında Kasım Paşa’nın 1548-1552 yılları arasında Budin valiliğinde bulunduğunu bildirmektedir. Paşanın Tımışvar’da olması gereken kabrinden günümüzde hiçbir iz kalmamıştır. Macaristan’ı ziyaret eden Evliya Çelebi’nin Peçuy şehrini anlatırken caminin gönül açıcı ve cemaati bol bir ibadet yeri olduğunu söyleyerek verdiği 100 ayak ölçüsü uzunluğu herhalde abartılı olmalıdır. Yine aynı müellife göre caminin içindeki minber, mihrap, mahfel ve kürsü tarifi imkânsız güzellikte eserlerdir. Evliya Çelebi, caminin üstünü örten kubbenin büyüklüğüne işaret ettikten sonra bunun dört kemere oturduğunu belirterek İstanbul’daki Sultan Selim Camii ile benzerlik kurar. Ayrıca çok yüksek bir minare ile cümle kapısının iki yanındaki sofalardan da anlaşıldığına göre yedi kubbeli bir son cemaat yerine sahip bulunduğunu bildirir. Ancak bu hususta verdiği bilgiler mevcut binaya pek uymamaktadır.

Macaristan elden çıktıktan sonra Kasım Paşa Camii’nin minaresi J. Molnár’ın belirttiğine göre 1776’da yıktırıldığı halde esas bina ayakta kalabilmiştir. Arkasından dış duvarları âdeta bir kılıf içine alınmak suretiyle görünümü tamamen değişen cami barok üslûpla bir kiliseye çevrilmiştir. Bugün hâlâ şehrin en büyük kilisesi olan yapıda 1938’den sonra çok geniş ölçüde çalışmalar başlatılarak esas bünyeyi gizleyen ya da bozan elemanların ayıklanmasına girişilmiştir. Fakat projeyi hazırlayanların Osmanlı devri Türk mimarisine dair yeterli bilgileri olmadığından restorasyonun tam başarıya ulaştığı söylenemez. Hataların içinde en göze batanı ise alt sıra pencerelerin fil gözü alçı pencereler biçiminde yapılmış olmasıdır. Molnár, kubbenin tam bir Osmanlı kubbesi görünümünü ancak 1966’da alabilmiş olduğunu bildirmektedir.

Kasım Paşa Camii’nin iç süslemesinden günümüze fazla bir şey kalmamışsa da bazı yerlerde sıva üstlerinde yazı kalıntıları farkedilmektedir. Kündekârî pencere kanatlarından birkaç parça Budapeşte’de Jaszbereny Müzesi’nde muhafaza edilmektedir. Kilisede herhalde vaftiz teknesi olarak kullanılan Türk işi iki hamam kurnası, Evliya Çelebi’nin güzelliğini ve içindeki şadırvanı övdüğü meydanın karşı tarafında temel kalıntısı görülen hamamdan getirilmiş olmalıdır.

Rumeli’de en büyük ölçülerdeki Türk yapılarının başında gelen Kasım Paşa Camii’nin esas ibadet mekânı içten kenarları 16,36 m. olan kare biçimindedir. Dıştan her cephesi 19,45 m. ölçüsünü bulan bu mekânın üstü yaklaşık 16 m. çapında bir kubbeyle örtülüdür. Bütünüyle kesme taş örgülü dış duvarların cepheleri klasik kemerli Türk pencerelerine sahiptir. Fakat bina kilise olarak kullanıldığından bu pencerelerde değişiklikler yapılmış ve bazıları örülmüştür. Evliya Çelebi’nin ifadesinden son cemaat yerinin altı sütun ve yedi kubbeli olduğu anlaşılıyorsa da, Ekrem Hakkı Ayverdi’nin restitüsyonunda burası altı kubbeli olarak çizilmiştir. Bu bölüm, ancak iki yanı birer duvarla sınırlandığı takdirde, ortadaki diğerlerinden daha yüksek yedi kubbeli bir son cemaat yeri olabilir.

Yakovalı Hasan Paşa Camii, son yıllarda içini ve dışını örten barok kılıftan ayıklanmakta olan Ali Paşa Camii ve İdris Baba Türbesi ile Peçuy Osmanlı devri Türk sanatının Avrupa içlerindeki bir merkezi olmakta ve Kasım Paşa Camii ile hemen önündeki çifte hamam kalıntısı da bu merkezin bütünlüğünü tamamlamaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 24. cildinde, 547-548 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.