KAYSÎ, Nûrî Hammûdî

Bağdat’ta doğdu; ilk, orta ve lise öğrenimini burada tamamladı. Küçük yaştan itibaren şiir ve edebiyata eğilimi olan Kaysî, yüksek öğrenimini Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nde bitirdikten sonra Arap dili ve edebiyatı alanında yüksek lisans yapmak için Mısır’a gitti. Kahire Üniversitesi’nde 1964’te yüksek lisansını, 1967’de doktorasını tamamladı. Ardından edebiyat, tarih ve şiir alanındaki çalışmalarını sürdürdü; genel kültür konularında da kendini yetiştirdi. İlk görevine Bağdat’ta lise öğretmenliğiyle başladı. Bir süre Suudi Arabistan’da öğretim üyesi olarak bulundu. Ardından Bağdat’a döndü ve Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne öğretim üyesi tayin edildi. 1974-1975’te Arap dili bölüm başkanlığı yaptı, 1975-1980 arasında aynı fakültenin dekanlık görevini yürüttü. Bir dönem Ma‘hedü’l-buhûs ve’d-dirâsâti’l-arabiyyeti’l-âliye’nin başkanlığında bulundu. 1986 yılından vefatına kadar tekrar Bağdat Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’nin dekanlık görevini üstlendi. Fakültenin dekanlık binasında görevinin başında iken kalp krizi sonucu öldü (1 Kasım 1994). Seyahati seven, tarihî yerleri gezip kütüphaneleri dolaşarak yazma eserler toplayan Kaysî aynı zamanda hat ve mûsikiyle de ilgilenmiş, kardeşi hattat Hâşim el-Bağdâdî’den hat dersi almıştır. 1979’da el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī’ye üye olmuş, aynı yıl bu kuruluşun genel sekreterliğine getirilmiştir. 1980’de Mecmau’l-lugati’l-Arabiyyeti’l-Ürdünî ve 1982’de el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Hindî üyeliğine seçilmiştir.

Nûrî Hammûdî, ilmî neşirlerini gerçekleştirdiği eserlere yazdığı mukaddimelerde önemli değerlendirmelere yer vermiştir. Dirâsât fi’ş-şiʿri’l-Câhilî adlı eserinde Câhiliye dönemi şiirinin bâkir bir alan olduğunu, üzerinde araştırmaların yapılması gerektiğini vurguladıktan sonra tartışmalı olan bu dönem şiiri hakkında etraflı çalışmalar yapılmadan acele hüküm vermenin yanlış olduğunu belirtmiştir. Câhiliye dönemi tarihiyle kültürünün genel karakteristiğini ortaya çıkarmada bu döneme ait şiirlerin yegâne kaynak sayıldığını, objektif bir tahlilden geçirilmesi durumunda önemli verilere ulaşılabileceğini ifade etmiştir (s. 6-10). Bu sebeple Câhiliye şiirinin bir fihristleme işlemine tâbi tutulması ve dönemin sosyokültürel, dinî ve ekonomik boyutlarının net bir şekilde ortaya çıkarılması gerektiğini savunmuş, bu alanda çeşitli çalışmalar ortaya koymuştur.

Üç divanının yanı sıra gazete ve dergilerde yayımlanan çok sayıda kasidesi bulunan Kaysî şiirlerinde klasik kaside formunu esas almış, vezin ve kafiye düzenini başarılı bir şekilde uygulamış, çoğunlukla fedakârlık, kahramanlık, şeref ve vatana bağlılık gibi temaları işlemiştir. Dili sade ve akıcı, metin örgüsü güçlü olup üslûp itibariyle klasik kahramanlık (hamâse) şiirlerinin modern bir takipçisi gibidir. Recez şiiri formunda müstakil bir divan kaleme almış, makaleleri Tunus, Küveyt, Suudi Arabistan ve Irak’ta üniversite dergilerinde yayımlanmıştır. Kaysî edebiyat tarihi araştırmaları dolayısıyla Saddam Hüseyin ödülüne lâyık görülmüştür.

Eserleri. Kaysî’nin telif, neşir ve makale olarak 130’u aşkın eseri bulunmaktadır.

Telif: el-İḳvâʾ fi’ş-şiʿri’l-Câhilî (Bağdat 1385), Dirâsât fi’ş-şiʿri’l-Câhilî (Bağdat 1974), Şaḫṣiyyâtü Kitâbi’l-Eġānî (Bağdat 1982, Dâvûd Sellûm ile birlikte), Şuʿarâʾ İslâmiyyûn (Beyrut 1984), el-Fürûsiyye fi’ş-şiʿri’l-Câhilî (Beyrut 1984, 2004), eṭ-Ṭabîʿa fi’ş-şiʿri’l-Câhilî (Beyrut 1984, 2004), Şuʿarâʾ Ümeviyyûn (I-III, Bağdat 1402/1982; Beyrut 1405/1985), Mevâḳıf mine’s-sîreti’n-Nebeviyye (Beyrut 1405/1985), Şuʿarâʾü’l-ḥarb ḥatte’l-ḳarni’l-evveli’l-hicrî (Beyrut 1986), el-Baṭal fi’t-türâs̱i’l-ʿArabî (Bağdat 1408).

Neşir: “el-Ḫansâʾ” (Mecelletü Âdâbi’l-Müstanṣıriyye, I [Musul 1966], s. 218-236); İbnü’l-A‘râbî, “Kitâbü’l-Biʾr” (Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb, IX [Bağdat 1966], s. 349-367); Şiʿru Ebî Zübeyd Ḥarmele b. el-Münẕir eṭ-Ṭâʾî (derleme, Necef 1967; Şuʿarâʾ İslâmiyyûn içinde, Beyrut 1984, s. 147-213; Bağdat 1386); Şiʿru Ḫufâf b. Nüdbe es-Sülemî (Bağdat 1967); Şiʿru Rebîʿa b. Maḳrûm eḍ-Ḍabbî (Bağdat 1967); Kümeyt el-Esedî, Dîvân (I-III, Bağdat 1969-1970; Beyrut 1986); Dîvânü Zeydi’l-Ḫayl (Necef 1967, Şuʿarâʾ İslâmiyyûn içinde, Beyrut 1984, s. 147-213; Bağdat 1389); Şiʿrü’n-Nemir b. Tevleb (Bağdat 1969); “Resâʾilü Saʿîd b. Ḥumeyd ve eşʿâruhû” (Mecelletü’l-ʿArab, VI/8 [Riyad 1392], s. 639-644); Evrâḳ min Dîvâni Ebî Bekr Muḥammed b. Dâvûd el-İṣfahânî (Bağdat 1392/1972); “Merrâr b. Saʿîd el-Faḳʿasî: Ḥayâtühû ve mâ baḳıye min şiʿrihî” (Mecelletü’l-Mevridi’l-ʿIrâḳıyye, II/2 [Bağdat 1973], s. 155-184); “Şiʿru Yezîd b. eṭ-Ṭas̱riyye” (Mecelletü’l-ʿArab, VIII/7-8 [1394], s. 428-436); “ʿAbdullāh b. ʿAclân en-Nehdî: Ḥayâtühû ve mâ tebeḳḳā min şiʿrihî” (Mecelletü’l-ʿArab, VI/6-8 [1394], s. 570-575); “ʿUbeyd b. Eyyûb el-ʿAnberî: Ḥayâtühû ve mâ tebeḳḳā min şiʿrihî” (Mecelletü’l-Mevridi’l-ʿIrâḳıyye, III/2 [Bağdat 1974], s. 121-136); “Ḫaṭîm el-Muḥrizî: Ḥayâtühû ve mâ tebeḳḳā min şiʿrihî” (Mecelletü’l-Mevridi’l-ʿIrâḳıyye, III/4 [1974], s. 175-186); İbn Dâvûd ez-Zâhirî, ez-Zehre (Bağdat 1395, İbrâhim es-Sâmerrâî ile birlikte); Şiʿru Müzâḥim el-ʿUḳaylî (Bağdat 1396, 1976, Hâtim Sâlih ed-Dâmin ile birlikte); Dîvânü Maʿan b. Evs el-Müzenî (Ebû Ali el-Kālî rivayeti, Bağdat 1397, Hâtim Sâlih ed-Dâmin ile birlikte); Şiʿrü’r-Râʿî en-Nümeyrî (Bağdat 1400, Hilâl Nâcî ile birlikte); “Şâʿirân min fürsâni’l-Ḳādisiyye: Ḳaʿḳaʿ b. ʿAmr et-Temîmî ve ʿÂṣım b. ʿAmr et-Temîmî” (Mecelletü Külliyyeti’l-âdâb Câmiʿatü Baġdâd, sy. 31 [Bağdat 1401/1981], s. 205-251, Hâtim Sâlih ed-Dâmin ile birlikte); el-Müstedrek ʿalâ ṣunnâʿi’d-devâvîn (Beyrut 1994, 2000, Hilâl Nâcî ile birlikte); Dîvânü Cirâni’l-ʿAvd en-Nümeyrî (İbn Habîb el-Bağdâdî ile Ebû Saîd es-Sükkerî rivayeti, Bağdat 1402); Ziyâeddin İbnü’l-Esîr, Kifâyetü’ṭ-ṭâlib fî naḳdi kelâmi’ş-şâʿir ve’l-kâtib (Musul 1982, Hâtim Sâlih ed-Dâmin ve Hilâl Nâcî ile birlikte); Resâʾilü (Żiyâʾiddîn) İbni’l-Es̱îr (Musul 1982, Hilâl Nâcî ile birlikte); Ebü’l-Ferec el-İsfahânî, el-İmâʾü’ş-şevâʿir (Beyrut 1984, Yûnus Ahmed es-Sâmerrâî ile birlikte); Ebû Riyâş Ahmed b. İbrâhim el-Kaysî, Şerḥu Hâşimiyyâti’l-Kümeyt b. Zeyd el-Esedî (Beyrut 1986; Bağdat 1987, Dâvûd Sellûm ile birlikte); Hişâm el-Kelbî, Nesebü’l-ḫayl fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm ve aḫbâruhâ (Ebû Mansûr el-Cevâlîkī rivayeti, Bağdat 1406, Hâtim Sâlih ed-Dâmin ile birlikte); Ebü’l-Hasan Bahâeddin el-Münşî el-Erbîlî, et-Teẕkiretü’l-Faḫriyye (Beyrut 1987, Hâtim Sâlih ed-Dâmin ile birlikte); Dîvânü şiʿri ʿAdî b. er-Riḳāʿ el-Âmilî (Sa‘leb rivayeti, Bağdat 1987, Hâtim Sâlih ed-Dâmin ile birlikte); “ʿAbdullāh b. Hemmâm es-Selûlî: Ḥayâtühû ve mâ tebeḳḳā min şiʿrihî” (Mecelletü’l-ʿArab, XXIII/3-4 [1408], s. 151-182); “Şiʿrü’l-Ḥüseyn b. Maṭîr” (Mecelletü’l-ʿArab, XXIV/1-2 [1409], s. 1-24); Ebû Hayyân el-Endelüsî, Tertîbü Tuḥfeti’l-erîb bimâ fi’l-Ḳurʾân mine’l-ġarîb (Beyrut 1989, Dâvûd Sellûm ile birlikte); İbnü’l-Gırbâlî, el-Envâʾ ve’l-ezmine ve maʿrifetü aʿyâni’l-kevâkib (Beyrut 1996, Muhammed Nâyif ed-Düleymî ile birlikte); İbnü’l-A‘râbî, Esmâʾü nesebi’l-ḫayl ve fürsânihâ (Hişâm b. Muhammed el-Kelbî’ye ait Kitâbü Nesebi’l-ḫayl ile birlikte, Beyrut 1987, Hâtim Sâlih ed-Dâmin ile birlikte).

Bunların dışında Kaysî’nin Min Erâcîzi’l-Ḳādisiyye (Bağdat 1987), Buṭûlât ḫâlide (Bağdat 1989), Tertefiʿu râyeti’l-cihâd (Bağdat 1992) adıyla yayımlanmış divanları bulunmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 32-33 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.