KEMAL ARUÇİ

Makedonya’nın kuzeybatısında Gostivar’a bağlı Vrapçişte’de doğdu. Aruçi (Aruçlar) ailesinden olup halk arasında daha çok Kemal Efendi diye tanınmıştır. İlk öğrenimini Vrapçişte’de yaptı, ilk dinî bilgileri babası Abdülvehhâb Efendi’den öğrendi. Daha sonra Üsküp’teki Meddah Medresesi’ne girdi (1931); medresenin kurucusu Atâullah Kurtiş’ten ve Fettah Efendi’den ders okudu. 1944 yılında icâzet aldıktan sonra Vrapçişte’ye dönen Kemal Efendi, buradaki Yenicami avlusunda klasik metotlarla öğretim yapan özel bir medrese inşa ettirip ders vermeye başladı. 1946’da Yugoslav yönetimi çeşitli dinî kurumlarla birlikte bu medreseyi de kapattı. 1950’de devlet tarafından müslüman kadının tesettürü ve ortaklık hakkında istenen fetvalara karşı çıktığı için iki yıl hapse mahkûm oldu. Aynı dönemde hocası Fettah Efendi ve arkadaşları da benzer suçlardan tutuklanıp yargılandılar. Cezaevinde on üç ay kalan Kemal Aruçi serbest bırakıldıktan sonra uzun süre takip altında tutuldu. Ardından Vrapçişte’deki Yenicami’de vâiz olarak göreve başladı. 1963 yılında Üsküp’te meydana gelen deprem üzerine yaptığı çağdaş yorumlar klasik ekole bağlı ulemâ ile arasının açılmasına sebep olduğu gibi halk arasında huzursuzluk yarattığı gerekçesiyle takibata uğradı ve iki ay hapis yattıktan sonra tekrar vâizlik görevine döndü. Arkasından Makedonya Arşivi’nde, 1 Ocak 1970’te Makedonya Millî Tarih Enstitüsü’nde uzman olarak görevlendirildi. Manastır, Üsküp, Kalkandelen kadı sicilleriyle çeşitli ferman, berat, vakfiye vb. tarihî belgeler üzerinde araştırmalar yaptı. 27 Ağustos 1977’de vefat etti ve Vrapçişte’de defnedildi.

Kemal Aruçi’nin hece ve aruz vezniyle yazdığı şiirleri, makaleleri ve diğer yazılarından Türkçe yanında Farsça, Arapça, Arnavutça, Boşnakça (Sırpça ve Hırvatça) ve Makedonca’ya vâkıf olduğu anlaşılmaktadır. Muhtevasını daha çok dinî, millî ve içtimaî konuların oluşturduğu şiirlerinin büyük bir kısmında mâziye karışmış tarihî mefâhirle Osmanlı medeniyeti mirasına ve Arnavut halkının vatanına duyduğu hasreti ve üzüntüyü terennüm etmiştir. Özellikle II. Dünya Savaşı’nın ardından Yugoslavya’dan Türkiye’ye başlatılan göçe karşı çıkmış, bu göçün dinî bakımdan câiz olmadığını ısrarla belirtmiştir. Hocası Fettah Efendi ile birlikte Balkanlar’da Osmanlı Türkçesi ile yazan son nesil şairlerinden biri kabul edilebilen Kemal Efendi, hayatının son günlerinde şiirlerini bir defterde toplamaya başlamışsa da tamamlaması mümkün olmamıştır. Şiirlerinden bir kısmı, sonraki yıllarda Üsküp’teki Makedonya İslâm Birliği’nin yayın organı olan el-Hilâl dergisinde yayımlanmış (I-IV, 1987-1990), büyük bölümü ise Kemal Efendi Aruçi-Şiirlerim adıyla oğlu Muhammed Aruçi tarafından geniş bir mukaddime ile birlikte neşredilmiştir (Üsküp 1999). Mithat Hoxha bu eseri Vjershat e Mia adıyla Arnavutça’ya çevirmiştir (Shkup 2000).

Eserleri. Turski Dokumenti za Istorijata na Makedonskiot Narod (Makedon halkının tarihine dair Türkçe belgeler, III, Skopje 1969). “Arhiv na Makedonija, Serija Prva: 1607-1699” adı altında çıkan Makedonca neşriyat serisinde Metodija Sokolovski, Arif Starova, Vančo Boškov gibi müellifler arasında Kemal Efendi’nin adı Kemal Iljazi olarak geçmektedir. Aleksandar Matkovski ile birlikte Makedonca kaleme aldığı makalelerinin başlıcaları da şunlardır: 1. “Makedonija vo Hronikata na Mehmed Rašid-Efendi” (Mehmed Râşid Efendi’nin kroniğinde Makedonya) (Glasnik na Institut za Nacionalna Istorija, XIX/1 [Skopje 1975], s. 235-260). 2. “Makedonija i Sosednite Oblasti vo Hronikata na Solak Zâde (1373-1633)” (Solakzâde’nin tarihinde Makedonya ve etrafındaki bölgeler) (Glasnik na Institut za Nacionalna Istorija, XIX/3 [Skopje 1975], s. 233-260; TAnz. [1978], s. 105 [1175]). 3. “Izvadoci od Dve Turski Hroniki za Makedonija i Sosednite Oblasti - Makedonija i Sosednite Oblasti vo Hronikata Tevârîh-i Âl-i Osmân na Ašik Paša Zâde od 1359 do 1466 Godina” (Makedonya ve etrafındaki bölgeler hakkında iki Türk kroniğinden seçmeler-1359-1466 yılları arasında Âşıkpaşazâde’nin Tevârîh-i Âl-i Osman kroniğinde Makedonya ve etrafındaki bölgeler) (Glasnik na Institut za Nacionalna Istorija, XXI/1 [Skopje 1977], s. 231-250). 4. “Makedonija vo Silâhdar Tarihi na Fındıklılı Silâhdar Mehmed-Aga (1668-1694)” (Fındıklılı Silâhdar Mehmed Ağa’nın Silâhdar Tarihi adlı eserinde Makedonya) (Istorija-Spisanie na Sojuzot na Društvata na Istoričarite na SR Makedonija, XIII/2 [Skopje 1979], s. 137-160). 5. “Makedonija vo Turskata Hronika Tâdžu’t-Tevârîh od Hodža Sadudin-Efendi (1361-1520)” (Hoca Sâdeddin Efendi’nin Tâcü’t-tevârîh adlı eserinde Makedonya) (Glasnik na Institut za Nacionalna Istorija, XXIII/2-3 [Skopje 1979], s. 203-233). 6. “Makedonija i Sosednite Oblasti vo Hronikata Bedâiu-l-Vekâi’ od Kodža Husein (1328-1491)” (Koca Hüseyin’in Bedâyiu’l-vekāi‘ adlı eserinde Makedonya ve etrafındaki bölgeler) (Istorija-Spisanie na Sojuzot na Društvata na Istoričarite na SR Makedonija, XV/2 [Skopje 1978], s. 137-176).

Kemal Aruçi’nin Boşnak âlimi Cozo Hüseyin Efendi’nin yazılarındaki bazı görüşlere katılmadığını belirten, Türkçe kaleme aldığı üç makale (yazma nüshalarının fotokopisi için bk. İSAM Dokümantasyon Servisi) Ahmet Davudoğlu tarafından kısmen neşredilmiştir (Dini Tamir Davasında Din Tahripçileri, s. 188-193). Aruçi’nin günümüze intikal eden eserleri arasında orijinal örnekleri Vrapçişte, Gostivar, Kalkandelen, Struga gibi bölgelerdeki eski camilerde bulunan ve onun hat sanatındaki maharetini gösteren levhaları da zikretmek gerekir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2022 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 225-226 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.