KİTAP

Sözlükte “iki deri veya kumaş parçasını birbirine eklemek, inci tanelerini dizmek, su kırbasının ağzını sıkıca bağlamak” gibi anlamlara gelen ketb kökünden masdar olup kök anlamlarından dolayı hem harfleri yazıyla birbirine ekleyip dizmeyi, hem de masdar-isim olarak bu şekilde oluşturulan yazılı metni ifade etmek üzere kullanılmıştır. Kur’ân-ı Kerîm’de kitâb kelimesiyle aynı kökten bazı fiiller “yazma” mânası yanında “farz kılma, hükmetme, takdir etme” mânalarında da geçmektedir (Râgıb el-İsfahânî, el-Müfredât, “ktb” md.; Lisânü’l-ʿArab, “ktb” md.; Mustafavî, X, 20-22).

Kur’an’da kitap kelimesi altısı çoğul (kütüb) olmak üzere 261 yerde geçmektedir. Ayrıca birçok âyette aynı kökten fiil ve isimler yer almaktadır. Bu âyetlerde kelimenin başlıca şu anlamlarda kullanıldığı görülür: 1. Vahiy. Peygamberlerden her birine indirilen vahiylerin bütünü özel isimlerinin yanında kitap ile de anılır. Râgıb el-İsfahânî, aslında kitap kelimesinin yazılı metni ifade etmekle birlikte istiare yoluyla metnin sözlü şekli için de kullanıldığını, dolayısıyla Allah kelâmının sözlü şekline de kitap denildiğini belirtir (el-Müfredât, “ktb” md.). Ayrıca ilâhî kelâmı ve hükümleri bir araya getirmesi, bunların insanlar tarafından yazıya geçirilmiş olması gibi sebeplerle de vahye kitap denildiğini söylemek mümkündür. Kur’an’da kitap, genel anlamda Allah’ın peygamberlerine indirdiği vahyi ifade ettiği gibi üç ilâhî kitaptan her biri için de kullanılır. a) Kur’ân-ı Kerîm. Allah’tan geldiğinde hiçbir şüphe bulunmayan kitabın sakınanlar için hidayet kaynağı olduğunu (el-Bakara 2/2), Allah’ın insanlar arasında doğru hükmetmesi için peygambere kitap indirdiğini (en-Nisâ 4/105) ve daha önceki kitabı doğrulayıp korumak üzere peygambere kitap yolladığını (el-Mâide 5/48), onun insanları karanlıklardan aydınlığa, Allah’ın yoluna çıkarması için peygambere indirilen kitap olduğunu (İbrâhîm 14/1), kitabın mübarek bir gecede indirildiğini (ed-Duhân 44/2-3) belirten âyetler bu kullanımın bazı örneklerini teşkil eder. b) Tevrat. Kur’ân-ı Kerîm’de çeşitli biçimlerde göndermeler yapılan Tevrat kitap kelimesiyle de anılmıştır (M. F. Abdülbâkī, el-Muʿcem, “ktb” md.). Mûsâ’ya kitap verildiğini ve bunun İsrâiloğulları için hidayet vesilesi kılındığını (el-İsrâ 17/2), Mûsâ’nın kitabının rehber ve rahmet kaynağı olduğunu (el-Ahkāf 46/12), Allah’ın iyilik edenlere nimetini tamamlamak, her şeyi açıklamak, hidayete erdirmek ve rahmet etmek maksadıyla Mûsâ’ya kitap verdiğini (el-En‘âm 6/154) bildiren âyetler bunlardan bazılarıdır. İbn Manzûr, Kur’an’da kitap kelimesinin mutlak olarak geçtiği yerlerde bundan Tevrat’ın kastedildiğini söyler. c) İncil. Bir âyette (Meryem 19/30) Îsâ’nın diliyle, “Ben Allah’ın kuluyum, O bana kitabı verdi ve beni peygamber yaptı” buyurularak İncil için de kitap kelimesi kullanılmıştır. 2. Amel defteri. “İnsanların dünyadaki inançlarının ve fiillerinin kaydedildiği yazı, belge” anlamına gelen amel defteri birçok âyette kitap kelimesiyle anılmış ve bu kitap hakkında bilgiler verilmiştir (bk. AMEL DEFTERİ). 3. Levh-i mahfûz. Bütün varlık ve olaylar hakkındaki ilâhî bilgileri, hükümleri ve yasaları kapsayan levh-i mahfûz bazı âyetlerde kitap kelimesiyle de anılmaktadır (bk. LEVH-i MAHFÛZ).

Bunlardan başka kelime genel anlamda “kitap” (es-Sâffât 37/157), “mektup” (en-Neml 27/28-29), “yazışma ve sözleşme” (en-Nûr 24/33) gibi mânalarda da geçmektedir. Kitap ile oluşturulan terkiplerden “ümmü’l-kitâb”, Levh-i mahfûz yanında (er-Ra‘d 13/39; ez-Zuhruf 43/4) kolayca anlaşılabilen ahkâm âyetleri için (Âl-i İmrân 3/7), birçok âyette geçen “ehlü’l-kitâb” ise genellikle yahudi ve hıristiyanlar için kullanılmıştır. Aynı topluluklar “elleẕîne ûtü’l-kitâb” şeklindeki ifade kalıbıyla da anılır (bk. EHL-i KİTAP). Kitap kelimesinin Kur’ân-ı Kerîm’deki bu anlamları hadislerde de geçmektedir (Wensinck, el-Muʿcem, “ktb” md.). Ayrıca bir hadiste Fâtiha sûresi “ümmü’l-kitâb” olarak anılmıştır (Buhârî, “Teheccüd”, 27). Nurdoğan Türk Kur’ân’da Kitap Kavramı adıyla bir doktora çalışması yapmıştır (2001, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 26. cildinde, 121-122 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.