KÜR

İlk önce Sumerler’in hüküm sürdüğü Bâbil (Irak) topraklarında daha çok kuru gıdanın ölçümünde kullanılan kürrün Sumerce’deki aslı gurdur. Akkadca kurru, İbrânîce kor, Ârâmîce kûrâ, Asurca kâru, Süryânîce kûr, kûrâ, Ermenice kûr, kor, korâ, Grekçe koros, Latince corus, Arapça kür kelimeleri de aynı asıldan gelmektedir. Halbuki Costantia (Kıbrıs) piskoposu Aziz Epiphanius (ö. 403) kelimenin etimolojik tahlilinde bir yandan İbrânîce’den alındığını belirtirken diğer yandan aslen Süryânîce’de “yığın” anlamına gelen kerce kelimesiyle ilişkisine işaret etmektedir. Buna göre 30 müdy (Latince modius) üst üste yığıldığında bir deve yükü oluşturur (Epiphanius’ Treatise, s. 40). Uygurca’da kur, küre, küri ve kürre gibi farklı şekillerde telaffuz edilen yaklaşık 22,4 kilogramlık tahıl ölçeğinin (Räsänen, s. 310; Clauson, s. 737) kür ile ilişkisi araştırılmaya değer. Kelime bazı Avrupa dillerinde cor, cora, core ve kor şeklinde kullanılmıştır.

Kür (kor) Yeni Ahid’de bir tahıl ölçeği olarak geçmektedir (Luka, 16/7). İbrâhim en-Nehaî, İbn Sîrîn ve Hasan b. Sâlih gibi tâbiînden gelen bazı rivayetlerde 1 kür hacmindeki suyun necâset tutmayacağı belirtilmektedir (Abdürrezzâk es-San‘ânî, I, 81).

Diğer ölçü birimleri gibi kürrün de dönem, bölge ve ölçülen şeyin cins ya da vasfına göre farklı değerler aldığı, ayrıca ticaret hacminin artmasıyla doğru orantılı olarak büyüdüğü görülmektedir. Abdullah b. Ahmed el-Kaffâl (ö. 417/1026), İbn Sîrîn ve Vekî‘e göre söz konusu kürrün her biri 32 rıtllık 40 kafîze yani 1280 rıtla eşit olduğunu kaydeder (Muhammed b. Ahmed eş-Şâşî, I, 71). Kür altmışlı sistemde 60 kafîze, onlu sistemde 10 Attike medimnosuna eşittir. Bazı klasik Şîa kaynakları, üç boyutu da 3,5 karış olan küpün hacmine tekabül eden kürrün 1200 Bağdat rıtlı -Medine rıtlı olduğunu savunanlar da vardır- su aldığını belirtirken çağdaş Şîa kaynakları bunun metrik karşılığını yaklaşık 350 litre şeklinde hesaplamaktadır (İbrâhim Süleyman el-Âmilî, s. 92-100; Takī Bîniş, X [1341], s. 433-436; Dihhudâ, XXII, 403).

Bâbil’de 145-300 litre arasında değişen hacimlerde çeşitli kürler kullanılmıştır (Segrè, LXIV [1944], s. 73, 74, 76). Kudüslü yahudi tarihçisi F. Josephus’a göre (ö. 100’den sonra) 1 kür (koros) buğday 10 Attike medimnosuna denktir (Complete Works, s. 330). Hildegard Lewy, yeni Bâbil kürrü ile 180 kablık İbrânî kürrünü 241,2 litre olarak hesaplar (JAOS, LXIV [1944], s. 72). Epiphanius, İbrânî kürrü için 2 büyük homer = 24 seah = 30 modius eşitliğini vermektedir (Epiphanius’ Treatise, s. 12, 40). Grek asıllı tabip Kustâ b. Lûkā da (ö. 300/912 [?]) metron denen kürrün 30 müdye eşit olduğunu söyler (Kitâb fi’l-vezn, vr. 74^a, 74^b). Ali Paşa Mübârek’e göre İbrânî kürrü 10 Roma metretesi veya 10 kadem³ hacmindedir. Söz konusu kadem ez-zirâu’l-evânîninki olup 0,308 m. küpü ise 29,218 dm³’tür (el-Mîzân, s. 74-75).

Muhammed b. Ahmed el-Ezherî’nin (ö. 370/980) verdiği bilgilerden 12 vesk = 30 irdeb = 60 kafîz (kankal) = 480 mekkûk = 720 sâ‘ = 1440 keylece = 2880 müd hacmindeki kürrün 1920 Herat menâsı = 3840 rıtl yani 1,5667 ton buğday ölçtüğü anlaşılmaktadır (ez-Zâhir, s. 210; krş. Sauvaire, VIII [1886], s. 115). Cessâs (ö. 370/981) ölçeklerin cinsini belirtmeksizin 1 kür suyun 3200 rıtl çektiğini söyler (Aḥkâmü’l-Ḳurʾân, V, 205). Muhammed b. Ahmed el-Makdisî (ö. 381/991 [?]) Cündişâpûr kürrünün 480 menâ, Ahvaz’ınkinin 1250 menâ (buğday) veya 1000 menâ (arpa) ölçtüğünü bildirir (Aḥsenü’t-teḳāsîm, s. 417; krş. Sauvaire, VIII [1886], s. 113-114). Walther Hinz, son iki değerin metrik karşılıklarını sırasıyla 1015,6 ve 812,5 kg. şeklinde hesaplar (Islamische Masse, s. 43). Ancak onun esas aldığı men değerlerinin olduğundan büyük hesaplandığı ileri sürülmektedir (Ashtor, XLV/3 [1982], s. 475). Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî (ö. 387/997), Bağdat ve Kûfe kürrü için 60 kafîz = 480 mekkûk = 1440 keylece = 864000 dirhem, Vâsıt ve Basra kürrü için de 120 kafîz = 480 mekkûk = 7200 rıtl eşitliklerini verir. Ayrıca muaddel kürrün (= 6 cerîb) 60 muaddel kafîz = 360 mahtûm = 600 aşîr olduğunu kaydeder (Mefâtîḥu’l-ʿulûm, s. 12, 44; krş. Hinz, s. 42). Bağdat kafîzi Basra’nınkinin iki katı hacminde olduğuna göre iki kür birbirine eşit demektir. Ayrıca Vâsıt ve Basra kürrünün değerinin hesabında Bağdat rıtlı Hârizmî’nin kaydettiği 128 dirhem küsuratıyla birlikte yani 128m$\frac{4}{7}$ olarak düşünülüp bu kür için 2,975, Bağdat ve Kûfe’ninki için de 3,1875 gramlık dirhemler esas alındığında her iki ölçeğin kaldırdığı ağırlığın 2,754 tona tekabül ettiği görülür (farklı hesaplamalar için bk. Hinz, s. 42-43; Sauvaire, VIII [1886], s. 115). Matematikçi Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî’nin (ö. 388/998) verdiği bilgiler de Hârizmî’yi doğrular. Ona göre Sevâd ve civarında beş çeşit kür kullanılırdı. Bunlardan en yaygını Sevâd ve Bağdat’ta zahire vergisi, narhı ve ticaretine esas teşkil eden “muaddel kür” idi. Her bölgenin kürrü kendi kafîzinin 60 katına eşitti. Irak’ın geneline hitap eden (24 Adudüddevle cerîbi =) 60 muaddel kafîz (= 240 Fâris kafîzi) = 480 mekkûk = 600 aşîr = 1440 keylece = 5760 rub‘ = 11520 sümn hacmindeki muaddel kür 7200 rıtl buğday ölçerdi. Vâsıt, Câmide ve Batâih bölgelerinde kullanılan ve “nısf” adıyla da bilinen “kâmil kür” öncekinin yarısına eşitti. Bu kürre Basra’nın yukarı Dicle taraflarında, Kesker, Nehrüssıla ve Şattüfâris’te “meftûh kür”, sahil bölgelerinde “cerîb” adı verilirdi. Basra’da “ḳanḳal” denen ve hurma, fındık, zeytin, hurma çekirdeği ve tuz ölçümünde kullanılan kür her biri 25 Bağdat rıtlı kaldıran 120 kafîze yani 3000 rıtla (= 1,22946 ton) denkti. Sevâd bölgesinde kış ve ilkbahar ürününün ölçümünde kullanılan ve “fâlic” adıyla anılan kür 24 muaddel kafîz hacminde olup 2880 rıtl çekerdi. Cündişâpûr, Ebrec ve Beyân bölgelerinde “mürsel” yahut “Ebrecî” de denen bu kür 30 task veya 10 cerîb hacmindeydi. Ahvaz ve civarında devlete ait tahılın ölçümünde kullanılan Hâşim kürrü, her biri 120 rıtllık 20 muaddel kafîz veya her biri 10 rıtlık 240 kafîz (= 12 cerîb = 120 mahtûm) hacminde olup muaddel kürrün üçte biri kadardı. Musul, el-Cezîre ve Diyârımudar bölgelerine ait Süleyman kürrü muaddel kürrün m$\frac{4}{15}$’ine eşit olup 16 muaddel kafîzlik kapasitesiyle 1920 Bağdat rıtlı (buğday) ölçerdi. Cibâl’de Dînever kürrü adıyla bilinen ve muaddel kürrün on ikide birine eşit olan 5 muaddel kafîzlik ölçek sadece 600 rıtl alırdı. Yemen’in kırsal kesiminde ise 75 muaddel kafîzlik Yezîd kürrü kullanılırdı (el-Menâzilü’s-sebʿ, s. 303-306; krş. Ehrenkreutz, V [1962], s. 309-314; Hinz, s. 42-43). Zehrâvî (ö. 400/1010 [?]), 60 kafîzlik (= 480 mekkûk) Bağdat büyük kürrü yanında büyüğü 30 müdye yani 5760 Peygamber müddüne, küçüğü ise sadece 5 müdde eşit iki farklı kürden bahseder (et-Taṣrîf, II, 459). İbnü’l-Esîr (ö. 606/1210) Basra kürrünün 6 eşek yüküne (Ar. viḳr) eşit olduğunu söyler (en-Nihâye, IV, 162). Zehebî (ö. 748/1348) 34 kâre hacmindeki 1 kür unun 17 Dımaşk kantarı yani 1700 Dımaşk rıtlı (= 1020000 dirhem = 3,0345 ton) (Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XV, 114), çağdaşı Yâfiî ise (ö. 768/1367) 6000 Bağdat rıtlı (= 771428m$\frac{4}{7}$ dirhem = 2,295 ton) (Mirʾâtü’l-cenân, II, 313) çektiğini bildirir. Kalkaşendî’nin (ö. 821/1418) verdiği bilgilerden anlaşıldığı üzere 30 kârelik (= 60 kafîz) Bağdat kürrü 7200 rıtl buğday, 9000 rıtl (= 3,4425 ton) pirinç, 3000 rıtl (= 1,1475 ton) arpa, nohut, mercimek, yulaf ve çörek otu ölçer (Ṣubḥu’l-aʿşâʾ, IV, 422; krş. Hinz, s. 43). Afyonkarahisarlı dil bilgini Ahterî (ö. 968/1560-61) kaynağını belirtmeksizin kürrün 700048 dirheme denk geldiğini bildirir (Ahterî-i Kebîr, s. 857). Eğer bu 3,20736 gramlık Osmanlı dirhemi ise kürrün kaldırdığı ağırlık 2,2453 ton olarak hesaplanır. Hasan b. İbrâhim el-Cebertî (ö. 1188/1774), cinsini belirtmediği 60 kafîz = 480 mekkûk = 1440 kîle (keylece) hacmindeki kürrün 2700 men (= 5400 rıtl) ölçtüğünü kaydeder (el-ʿİḳdü’l-yemîn, vr. 29^a). K. J. Basmacıyan’ın (Basmadjian) aktardığı bilgiden anlaşıldığı üzere XVI-XVII. yüzyıllarda Ermeniler’in kullandığı kürrün ölçtüğü ağırlık 466,1184 kg. idi (JA, CCXII [1928], s. 147).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 26. cildinde, 559-561 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.