https://islamansiklopedisi.org.tr/kafiz
Bir Pers hacim ölçüsü birimi olup Pehlevîce’de kepîc, Farsça’da kefîz, kevîz ve kevîj şeklinde söylenir (Dihhudâ, XXI, 384-385; XXII, 405, 406). Süryânîce’ye kafîzâ, Arapça’ya kafîz, Grekçe’ye kapithe, Latince’ye caficium, cafisa, caphisus, caphitius, İspanyolca’ya cahiz, cafiz, İtalyanca’ya cafiso, cafisone ve Fransızca’ya caffis, caffize, cafiz olarak geçmiştir. Yunanlı tarihçi Ksenophon’un verdiği bilgiden de anlaşıldığı üzere eski Bâbil’de hububat gibi kuru maddelerin ölçümünde kullanılan kapithe iki Attike chonixine (şinik) eşitti (Anabasis, s. 30). Vazquez Queipo’nun Kleopatra’ya dayandırdığı bir bilgiye göre 1 ayak küblük Suriye metretesi 60 sextarioruma yani 1 kafîze denkti (Sauvaire, VII [1886], s. 456). Kâşgar’dan Uygur ülkesine kadar uzanan bölgede kullanılan kevçi adlı 10 rıtllık ölçeğin de (Dîvânü lugāti’t-Türk, I, 350) kafîzle ilişkisi olabilir. Sâsânîler devrinde Fars ve Irak’ta kullanılan şâburkân (şâh burgân) adlı 8 rıtllık ölçek de kafîzdir. Bu ölçek, Halife Ömer’in Irak halkına koyduğu aynî vergilerde esas alınmış olup “Haccâc kafîzi” ve “Ömer sâı” adıyla da anılmıştır (Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, s. 620; Mâverdî, s. 188). Bu sebeple bir hacim ölçüsü sayılan kafîzin, kuru maddelerin tartılarak işleme tâbi tutulduğu İran’da ancak Arap etkisiyle yerleştiğine dair Hinz’in ileri sürdüğü görüş (Islamische Masse, s. 49) yanlış olmalıdır. Züheyr b. Ebû Sülmâ’nın bir şiirinde Irak kafîzine atıfta bulunulması bu ölçeğin Câhiliye Arapları tarafından bilindiğini gösterir. Irak kafîzi istikbaldeki vergi gelirlerine dair bir hadiste de zikredilir (Müslim, “Fiten”, 33; Ebû Dâvûd, “İmâre”, 29).
Diğer ölçü birimleri gibi kafîzin de yer, zaman ve ölçülen şeyin cins ya da vasfına göre farklı değerler alması günümüzdeki karşılığının tesbitini zorlaştırmaktadır. Ebû Ubeyd’in nisab miktarına ilişkin olarak verdiği bilgilerden 1 kafîz = m$\frac{1}{3}$ vesk = 8 mekkûk = 20 sâ‘ = 80 müd eşitliği elde edilir. Bu hacim 106m$\frac{2}{3}$ rıtl ağırlığında buğday ölçer (Kitâbü’l-Emvâl, s. 624-625). Müberred, Bağdat kafîzinin Basra’nınkinin iki katı hacme sahip olduğunu söyler. İbrâhim b. Muhammed el-İstahrî’ye göre Şîraz kafîzi 16 rıtl (= 2048 dirhem) buğday alırdı; İstahr kafîzi de bunun yarısına eşitti. Onun bu ve diğer bazı şehirlerin kafîzleriyle ilgili kaydettiği veriler, Beyzâ ve Errecân kafîzleri dışında İbn Havkal tarafından da doğrulanır. Walther Hinz, Şîraz kafîzinin hacmini 8,44 litre, aldığı buğdayın ağırlığını ise 6,5 kg. olarak belirlemiş, diğerlerini de buna göre hesaplamıştır (Islamische Masse, s. 49). Muhammed b. Ahmed el-Ezherî’ye göre Bağdat (?) kafîzinin hacmi 8 mekkûk = 12 sâ‘ = 24 keylece olup ölçtüğü buğday 64 rıtl çeker. Muhammed b. Ahmed el-Makdisî, Irak kafîzinin 6 mekkûk veya 15 keylece hacminde olup 30 menâ ya da 60 rıtl (= 60 × 128m$\frac{4}{7}$ × 2,975 = 22,95 kg. veya 60 × 130 × 3,125 = 24,375 kg.) ağırlığında buğday aldığını bildirir. 4 mekkûk (= m$\frac{1}{4}$ kâre = 16 müd) hacmindeki Akûr (Mezopotamya) kafîzinin ölçtüğü buğday da 60 Bağdat rıtlına eşitti. 2 mekkûk (= m$\frac{1}{10}$ cerîb) hacmindeki Errecân kafîzi 10 büyük menâ (= 30 rıtl) tahıl kaldırırdı. Makdisî ayrıca Merâga, Ahvaz, Amman, Sûr, Filistin ve diğer bazı şehirlerin kafîzleriyle ilgili farklı ölçüleri kaydeder (Aḥsenü’t-teḳāsîm, s. 129, 145-146, 181, 381, 417, 452). IV. (X.) yüzyılda Irak’ta iki kafîz kullanılırdı. Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî’ye göre Bağdat ve Kûfe kafîzi her biri 3 keylecelik 8 mekkûke eşit olup 14400 dirhem (= 14400 × 3,1875 = 45,9 kg.) buğday kaldırırdı. Basra ve Vâsıt’ta kullanılan küçük kafîz 4 mekkûke eşit olup 60 rıtl (= 60 × 128m$\frac{4}{7}$ × 2,975 = 22,95 kg.) ağırlığında tahıl alırdı (Hârizmî’nin verdiği diğer eşitlikler için bk. Mefâtîḥu’l-ʿulûm, s. 12, 44, 45). Matematikçi Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî, 10 aşîr veya 8 mekkûke (= 24 keylece = 96 rub‘ = 192 sümn) eşit olan Sevâd kafîzinin 120 rıtl (= 120 × 128 × 2,975 = 45,696 kg.) buğday aldığını belirtir. Onun 4 veybe (= 8 mekkûk = 24 keylece) hacminde olduğunu belirttiği Remle kafîzi de öncekiyle eşdeğer görünmektedir. Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî, ayrıca 25 Bağdat rıtlı (= 25 × 128 × 2,975 = 9,52 kg.) ağırlığında hurma alan “kafîzü’l-hars” adlı bir başka ölçekten de söz eder (el-Menâzilü’s-sebʿ, s. 303-306).
Ünlü hekim Zehrâvî’nin aktardığı bilgilerden çıkan eşitlik de şöyledir: 1 büyük kafîz = 8 mekkûk = 24 sâ‘ = 24 keylece = 96 peygamber müddü. Ayrıca onun mekkûk ve keylece için verdiği farklı değerlerden 96 kadehlik ve 32, 36 ve 120 rıtllık kafîzlerin varlığı da anlaşılmaktadır (et-Taṣrîf, II, 459, 460). Sauvaire, Zehrâvî’nin kafîzden bahsederken 1 mekkûkün 2 rıtla, 1 büyük mekkûkün ise 4 rıtla eşit ağırlık kaldırdığı şeklindeki kaydını kafîze yorarak yanılmıştır (JA, VII [1886], s. 449-450). Şerîf el-İdrîsî’ye göre tıb kafîzi, her biri 8 veya 10 ukıyyeye eşit olan 4 tıb rıtlına eşdeğer ağırlık alacak bir hacimdedir. Ayrıca ölçtükleri ağırlık bakımından Roma kafîzinin 4 ukıyye (?) ve el-kafîzü’l-eşbânînin 6m$\frac{2}{3}$ rıtla eşdeğer olduğunu söyler. Muhammed b. Behrâm el-Kalânisî, kafîzin kaldırdığı ağırlığın 25 büyük menne eşit olduğunu kaydeder.
Kahire Müzesi’nde bulunan 571 (1175-76) tarihli müddün 377 dirhem keyllik, yani 1,15 litrelik saf su aldığı belirlenmiştir ki buna göre 48 müdlük kafîzin hacmi 55,2 litre olur (İA, VI, 66). Celâleddin eş-Şeyzerî 16 sünbüllük Şeyzer kafîzinin 24 Şeyzer rıtlı, yani 16416 dirhem ağırlığında buğday aldığını, Hama ve Humus’ta ise 14 sünbüllük kafîz kullanıldığını belirtir. Hinz’e göre birincisi 51,218 kg., ikincisi 44,816 kg. tahıl kaldırırdı (Islamische Masse, s. 50). Meydânî Irak kafîzinin Şam irdebbine eşit olduğunu bildirir (es-Sâmî fi’l-esâmî, s. 371). Kalkaşendî Bağdat kafîzinin yarım kâreye eşit olduğunu, kârenin de 240 rıtl (= 91,8 kg.) buğday, 300 rıtl (= 114,75 kg.) pirinç, 100 rıtl (= 38,25 kg.) arpa, nohut, mercimek, yulaf ve çörek otu aldığını bildirir (Ṣubḥu’l-aʿşâ, IV, 422; ayrıca bk. İRDEB). Hinz, bu kafîzin yaklaşık 66 litrelik bir hacme sahip olup 48,75 kg. buğday aldığını belirtir (Islamische Masse, s. 48). Nevevî’nin verdiği bilgilerden 1 Irak kafîzi = 8 mekkûk = 12 sâ‘ = 40 keylece eşitliği elde edilmekte, Hasan b. İbrâhim el-Cebertî de 1 kafîz = m$\frac{1}{60}$ kür = 8 mekkûk = 24 kile = 45 men = 90 rıtl eşitliğini vermektedir. Ali Paşa Mübârek, biri (m$\frac{1}{4}$ cerîb = 384 ÷ 4 =) 96 müdlük büyük, diğeri (m$\frac{1}{2}$ irdeb = 2 veybe = 4 farak = 8 mekkûk = 12 sâ‘ = 24 keylece =) 48 müdlük küçük olmak üzere iki kafîzden bahseder. Birincisinin hacminin 1 Arabî irdebbe veya 1 İran arşınının kübüne yani 66 litreye eşit olduğunu söyler. Hacmini 33,048 litre olarak tesbit ettiği ikincisi 64 Bağdat rıtlı ağırlığında buğday alır ki (el-Mîzân, s. 84, 86, 89) bu da (64 × 128m$\frac{4}{7}$ × 2,975 =) 24,48 kiloya tekabül eder. Eduard Bernard da kafîzin yarım irdebbe veya 64 rıtla eşit olduğunu bildirir.
İslâm coğrafyasının batı bölgelerine gelince İbn Habîb es-Sülemî, Kurtuba (Córdoba) kafîzinin 10 peygamber sâına eşit olduğunu belirtir. Mâlikîler, sâın her biri 128 dirheme eşit 5m$\frac{1}{3}$ rıtllık buğday kaldırdığını kabul eder. Buna göre Kurtuba kafîzinin ölçtüğü buğdayın ağırlığı (10 × 5m$\frac{1}{3}$ × 128 =) 6826m$\frac{2}{3}$ dirhem olur. İbn Haldûn, 268 (881-82) yılında İfrîkıye kafîzinin 1m$\frac{1}{4}$ Kahire irdebbine eşit olduğunu kaydeder (Sauvaire, VII [1886], s. 454). Makdisî, Endülüs kafîzinin 60 rıtl veya 2 fenega ağırlığında buğday ölçtüğünü, Kayrevan kafîzinin de her biri 6 peygamber müddü (= 6 × 171m$\frac{3}{7}$ = 1028m$\frac{4}{7}$ dirhem veya 6 × 173m$\frac{1}{3}$ = 1040 dirhem) değerindeki 32 sümne eşit olduğunu belirtir (Aḥsenü’t-teḳāsîm, s. 240). İbn Ebû Zeyd’in (ö. 386/996) verdiği 1 İfrîkıye (?) kafîzi = 48 peygamber sâı = 192 peygamber müddü şeklindeki eşitlik (Muhammed b. İbrâhim et-Tetâî, III, 249-255) önceki tesbiti doğrular. Kalkaşendî’nin İbn Fazlullah el-Ömerî’den aktardığı bilgilerden elde edilen 1 Tunus kafîzi = 10m$\frac{2}{3}$ sahfe = 16 veybe = 128 Hafsî müddü = 192 Kayrevan müddü = 192 peygamber müddü şeklindeki eşitlik de (Kalkaşendî, V, 114) öncekilerle uyuşur. Hinz bu ölçeğin hacmini 201,877 litre olarak hesaplar (Islamische Masse, s. 50). Ebû Ubeyd el-Bekrî’nin verdiği bilgilerden 1 Kayrevan kafîzi = 8 veybe = 32 sümne = 192 (Kayrevan) müddü = 204 peygamber müddü = 5 Kurtuba kafîzi - 6 müd; 1 Kurtuba kafîzi = 42 peygamber müddü (= 44,16 litre, a.g.e., s. 50) şeklindeki eşitlikler elde edilmektedir. İbnü’l-Ceyyâb’ın bildirdiğine göre Endülüs ve İşbîliye (Sevilla) kafîzi 20 kadeh (= 2 vesk = 120 peygamber sâı), Sebte (Ceuta) kafîzi 40 kadehe eşitti (Sauvaire, VII [1886], s. 452). Muhammed b. İbrâhim et-Tetâî, Endülüs kafîzinin 30 peygamber sâına tekabül ettiğini söyler (Tenvîrü’l-maḳāle, III, 254).
Tunuslu âlim Tâcülârifîn el-Bekrî’nin bildirdiğine göre IX. (XV.) yüzyılın başlarında şer‘î veske tekabül eden Tunus kafîzi, her biri 12 Hafsî müddüne eşit olan 10 sahfeden (mikyele) ibaretti ki bu da 320 şer‘î rıtla muadildi (Brunschvig, III [1937], s. 79-81). Boubaker, hacmini 175,92 litre olarak belirlediği bu kafîzin ölçtüğü buğdayın ağırlığının cins farkı sebebiyle 117,8-135,4 kg. arasında değişeceğini söyler (Turcica, XVI [1984], s. 162). Yine Tâcülârifîn el-Bekrî’nin kaydettiğine göre 1024 (1615) yılında Tunus kafîzinin hacmi 16 sahfeye, yani 512 şer‘î rıtla çıkmıştır. Brunschvig bu kafîzin hacmini 281,47 litre, ölçtüğü buğdayın ağırlığını ise 195 kg. olarak hesaplar (Annales de l’Institut, III [1937], s. 86). 1625-1632 yılları arasında 16 veybelik (bouibe) Tunus kafîzi (caffis) 600 libreye (livre) eşitti. Eğer bu libre Tunus’unki ise söz konusu kafîzin aldığı ağırlık 300 kg., Marsilya’nınki ise 240 kilodur. 1666’da Tunus kafîzi 2,5 Marsilya yüküne (charge) veya her biri 27-30 kg. arasında değişen ağırlıkta 10 Marsilya esminesine denkti. 1688’de kafîz, her biri 12 sâ‘ hacmindeki 16 veybeye muadil olup her veybe 46 rıtl (roton) ağırlık ölçerdi ki bu da 294,44 kiloya eşitti. 1691’de 2,5 Marsilya yüküne (= 300 kg.), XVIII. yüzyılın başlarında 2m$\frac{2}{3}$ Marsilya yüküne (= 320 kg.) tekabül eden kafîzlerin varlığı bilinmektedir. Fransız belgeleri, XVIII ve XIX. yüzyıllarda Tunus kafîzinin ölçtüğü ağırlığın 313,5-483 kg. arasında değiştiğini gösterir (Boubaker, XVI [1984], s. 160-161). Tunus’ta 16 Receb 1312 (13 Ocak 1895) tarihli ölçü reformu ile metrik sisteme geçilmeden önce en çok kullanılan kafîz 520 litre hacmindeydi ve 348,4-400,4 kg. arasında değişen ağırlıkta buğday ölçerdi. XVIII ve XIX. yüzyıllarda Tunus kafîzi 16 veybe veya 192 sâa eşit olup hububat ve zeytin ölçümünde kullanılan bir hesâbî hacim ölçüsü birimidir; resmî hacmi 642,88 litredir. Ticarî işlemlerde esas alınan Tunus kafîzinin hacmi ise 520 litre iken Mağrib’inki 528 litre, Cezayir ve Trablus’unkiler 317-326 litreden ibarettir. Mahmûd Ferve’nin kaydettiği bilgilerden, XX. yüzyılda Tunus’un çeşitli bölgelerinde hacimleri 160-1600 litre arasında değişen çeşitli kafîzlerin kullanıldığı anlaşılmaktadır (bunların tam listesi için bk. Mahmûd Ferve, sy. 7-8 [1993], s. 251, 252-253, 266). Ali Paşa Mübârek’e göre Tunus’ta XX. yüzyılın başlarında 16 veybe ya da 192 sâa (= 528,6 litre) eşdeğer olan kafîzle darîbe veya Dimyat irdebbi aynı şeydir (el-Mîzân, s. 90). Eduard Ritter von Zambaur ise kafîzin Tunus ve Sicilya’da (cafiso ve cafisone) 11-20 kiloluk zeytinyağı ölçeği, İspanya’da ise (cahíz) tahminen 6,6 hektolitrelik hububat ölçeği olarak mevcudiyetini koruduğunu belirtir (İA, VI, 66).
Aslen hacim ölçüsü olan bu ölçek, 1 kafîz hacmindeki tohumun ekilebileceği alanı belirtmek üzere alan ölçüsü birimi olarak da kullanılmaktadır. Buna göre 1 kafîz = m$\frac{1}{10}$ cerîb = 10 aşîr = 1 eşl × 1 bâb = 60 arşın × 6 arşın = 360 arşın2’dir. Söz konusu arşın mesâha, melik veya Hâşim büyük arşını adıyla bilinmekte olup 61,6 cm. uzunluğundadır. Buna göre kafîzin alanı 360 × 61,62 = 136,6 m2 şeklinde bulunur. Arşının değerini farklı hesaplayan Hinz kafîzin alanını 159,2 m2 olarak tesbit etmiştir (Islamische Masse, s. 66). Cerîble kafîz arasındaki bire on oranı sabit kalıp ikincinin değeri birincisi değiştikçe değişmiştir. Toprakların verim farkı da cerîb ve kafîzin alanında değişikliğe yol açmıştır. İran’da 1926 yılında yapılan ölçü reformuna göre kafîz dekametrekareye eşitlenmiştir (Lambton, s. 406).
BİBLİYOGRAFYA
Dîvânü lugāti’t-Türk, I, 350.
Tâcü’l-ʿarûs, “ḳfz” md.
Müslim, “Fiten”, 33.
Ebû Dâvûd, “İmâre”, 29.
Ksenophon, Anabasis: Onbinlerin Dönüşü (trc. Tanju Gökçöl), İstanbul 1998, s. 30.
Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, Kitâbü’l-Emvâl (nşr. Muhammed İmâre), Beyrut 1409/1989, s. 620, 624-625.
Müberred, el-Kâmil (M. Ahmed ed-Dâlî), Beyrut 1406/1986, II, 843.
İstahrî, Mesâlik (de Goeje), s. 156.
İbn Havkal, Ṣûretü’l-arż, II, 301.
Muhammed b. Ahmed el-Ezherî, ez-Zâhir fî ġarîbi elfâẓi’ş-Şâfiʿî (nşr. M. Cebr el-Elfî), [baskı yeri yok] 1993, s. 210.
Makdisî, Aḥsenü’t-teḳāsîm, s. 129, 145-146, 181, 240, 381, 398, 417, 452.
Muhammed b. Ahmed el-Hârizmî, Mefâtîḥu’l-ʿulûm, Kahire 1342, s. 12, 44, 45.
Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî, el-Menâzilü’s-sebʿ (nşr. Ahmed Selîm Saîdân, Târîḫu ʿilmi’l-ḥisâbi’l-ʿArabî I: Ḥisâbü’l-yed içinde), Amman 1971, s. 206, 303-306.
Zehrâvî, et-Taṣrîf li-men ʿaceze ʿani’t-teʾlîf (nşr. Fuat Sezgin), Frankfurt 1406/1986, II, 459, 460.
Mâverdî, el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye, s. 188, 194.
Bekrî, el-Muġrib, s. 26-27.
Ahmed b. Muhammed el-Meydânî, es-Sâmî fi’l-esâmî, Tahran 1345 hş., s. 370, 371.
İbn Ebû Rendeka et-Turtûşî, Sirâcü’l-mülûk, Kahire 1306, s. 108.
Mevhûb b. Ahmed el-Cevâlîkī, el-Muʿarreb (nşr. F. Abdürrahîm), Dımaşk 1410/1990, s. 526-527.
Muhammed b. Behrâm el-Kalânisî, Aḳrâbâzînü’l-Ḳalânisî (nşr. Muhammed Züheyr el-Bâbâ), Halep 1403/1983, s. 295.
Şerîf el-İdrîsî, el-Ekyâl ve’l-evzân (Resûl Ca‘feriyân, Mîrâs̱-ı İslâmî-yi Îrân içinde), Kum 1375 hş., III, 343.
Celâleddin eş-Şeyzerî, Nihâyetü’r-rütbe fî ṭalebi’l-ḥisbe (nşr. Seyyid el-Bâz el-Arînî), Kahire 1365/1946, s. 17.
Mutarrizî, el-Muġrib fî tertîbi’l-muʿrib (nşr. Mahmûd Fâhûrî – Abdülhamîd Muhtâr), Halep 1399/1979, II, 190.
Nevevî, Şerḥu Müslim, XVIII, 20.
Kalkaşendî, Ṣubḥu’l-aʿşâ, IV, 181, 422; V, 114-115.
Muhammed b. İbrâhim et-Tetâî, Tenvîrü’l-maḳāle fî ḥalli elfâẓi’r-Risâle (nşr. M. Âyiş Abdül‘âl Şübeyr), Kahire 1409/1988, III, 249-255.
Hasan b. İbrâhim el-Cebertî, el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn fîmâ yeteʿallaḳu bi’l-mevâzîn, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3169, vr. 29a.
Ali Paşa Mübârek, el-Mîzân fi’l-aḳyise ve’l-mekâyîl ve’l-evzân, Kahire 1309, s. 84, 86, 89, 90.
W. Hinz, Islamische Masse und Gewichte, Leiden 1955, s. 48-50, 66.
M. Ziyâeddin er-Reyyis, el-Ḫarâc ve’n-nüẓumü’l-mâliyye li’d-devleti’l-İslâmiyye, Kahire 1977, s. 291-293, 308, 320-327.
A. K. S. Lambton, Landlord and Peasant in Persia, London-New York 1981, s. 405-406, 407-408.
M. H. Sauvaire, “Matériaux pour servir à l’histoire de la numismatique et de la métrologie musulmanes”, JA, VII (1886), s. 445-456; VIII (1886), s. 529-530.
R. Brunschvig, “Sur les mesures tunisiennes de capacité au commencement du XVIIe siècle”, Annales de l’Institut d’études orientales, III, Paris 1937, s. 79-81, 86.
S. Boubaker, “Poids et mesures dans la régence de Tunis au XVIIe siècle: Le ritl, le qafiz de blé et le mtar d’huile”, Turcica, XVI, Paris 1984, s. 160-164.
Mahmûd Ferve, “el-Meḳāyîs ve’l-mevâzîn ve’l-mekâyîl fî Tûnis ḫilâle’l-ḳarneyni’s̱-s̱âmin ve’t-tâsiʿ ʿaşer”, el-Mecelletü’t-târîḫiyyetü’l-ʿArabiyye li’d-dirâsâti’l-ʿOs̱mâniyye, sy. 7-8, Zağvân 1993, s. 251, 252-253, 266.
Dihhudâ, Luġatnâme, XXI, 384-385; XXII, 405, 406.
E. von Zambaur, “Kafîz”, İA, VI, 66.
E. Ashtor, “Mawāzīn”, EI2 (İng.), VI, 119.
