LÂHÎCÎ, Muhammed b. Yahyâ

Gîlân’da Hazar denizine 20 km. mesafede bulunan Lâhîcân’da doğdu. Şiirlerinde Esîrî mahlasını kullandığı için Esîrî-yi Lâhîcî olarak da tanınır. Bazı kaynaklarda (DMF, I, 153) onun kadı ve şair olan Yahyâ-yı Gîlânî’nin oğlu olduğuna dair verilen bilgi, bu kişinin 952 (1545) veya 953’te (1546) değil en az yetmiş seksen yıl önce öldüğü tesbit edildiği takdirde dikkate alınabilir. Zira 849’da (1445) Şeyh Muhammed Nurbahş’a intisap ettiği ve 912’de (1506) öldüğü bilinen Lâhîcî’den kırk yıl sonra ölen bir kişinin onun babası olması mümkün değildir. Lâhîcî’nin eserlerinden iyi bir öğrenim gördüğü ve başta tefsir, kelâm, hadis gibi dinî ilimler olmak üzere döneminin ilimlerine vâkıf olduğu anlaşılmaktadır. Bu ilimlerin bir bölümünü yirmi yaşlarında intisap ettiği (Mefâtîḥu’l-iʿcâz, s. 700) Nurbahşiyye tarikatının kurucusu Muhammed Nurbahş sayesinde elde etmiş olmalıdır. Lâhîcî şeyhi ölünceye kadar (869/1464) onun hizmetinde bulunduğunu söyler (a.g.e., s. 76). Timurlular’dan Şâhruh’un ölümünden (850/1446) sonra şeyhiyle birlikte Şîraz’a giden Lâhîcî bir ara Tebriz’e uğradı. Burada altı ay kalıp hac için Mekke’ye gitti (882/1477); hac dönüşü kısa bir süre Yemen’de Zebîd şehrinde kaldı. Zebîd’de baba oğul olmak üzere iki kişiye Nurbahşiyye hırkası giydirdi. Şeyhi Şîraz’da ölünce onun yerine geçen Lâhîcî, Nûriyye Hankahı adıyla görkemli bir tekke yaptırarak irşad faaliyetine başladı. Burada Celâleddin ed-Devvânî ve Sadreddîn-i Şîrâzî gibi ünlü bilginler tarafından ziyaret edilip saygı gördüğü gibi I. Şah İsmâil tarafından da ziyaret edildi. Lâhîcî Şîraz’da vefat etti ve hankahının yanına gömüldü. Onun Şiî mezhebine aşırı derecede bağlı olmakla birlikte Sünnî mezheplere karşı da hoşgörülü olduğu kaydedilmektedir (Şüşterî, II, 153).

Eserleri. 1. Mefâtîḥu’l-iʿcâz fî şerḥi Gülşen-i Râz (Tahran 1264, 1301, 1320, 1316 hş., 1337 hş.). Şebüsterî’nin eserinin şerhidir. Muhyiddin İbnü’l-Arabî ve Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî’nin etkisi altında bulunan Lâhîcî, 877’de (1472) yazmaya başladığı bu eserde Gülşen-i Râz’ın her beytini çok geniş bir şekilde şerhetmiş, İbnü’l-Arabî ve Mevlânâ dışında Cüneyd-i Bağdâdî ve Abdullah-ı Ensârî gibi eski sûfîlerden de yararlanmıştır. Eseri dönemin ünlü mutasavvıfı Abdurrahman-ı Câmî’ye göndermiş, Câmî de yazdığı bir rubâî ile takdirlerini bildirmiştir. Kitap ayrıca Muhammed b. Mahmûd-ı Dihdâr-ı Şîrâzî tarafından kısaltılarak yayımlanmıştır (Bombay 1312). Cemâleddin Hulvî bu eseri özetleyip Câm-ı Dilnüvâz adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1253).

2. Esrârü’ş-şühûd. Mevlânâ’nın Mes̱nevî’sini örnek alan eser 3000’i aşkın beyit ihtiva eder. Kitap Seyyid Alî-yi Âl-i Dâvûd tarafından neşredilmiştir (Tahran 1368 hş.).

3. Dîvân. 519 gazel, üç terciibend, yetmiş yedi rubâî, bir müstezaddan oluşan eseri Berât-i Zencânî Dîvân-ı Eşʿâr u Resâʾil-i Şemseddîn Muḥammed Esîrî-yi Lâhîcî adıyla yayımlamıştır (Tahran 1357 hş.). Divanın sonunda Lâhîcî’nin mensur altı risâlesi bulunmaktadır. Mekke’de Yemenli şeyh Hayretî ve oğlu İsmâil’e giydirdiği hırkayla ilgili Arapça risâle dışında diğer eserleri Farsça’dır.

4. Münteḫab-ı Mes̱nevî-yi Mevlevî. 874’te (1469) derlenen eserde Mes̱nevî’nin anlaşılması güç beyitlerinin şerhi yapılmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 27. cildinde, 53 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.