LÂLEKÂÎ

Takunya yapıp sattığı için Arapça’da bu anlama gelen “levâlik” kelimesine nisbetle Lâlekâî diye tanındı (Sem‘ânî, V, 669). Taberistanlı olup bir müddet orada yaşadıktan sonra önce Rey’e gitti, ardından Bağdat’a yerleşti. Ebû Hâmid el-İsferâyînî, Ca‘fer b. Abdullah el-Fennâkî, Îsâ b. Ali b. Îsâ el-Vezîr, Ebû Tâhir el-Muhallis, Ebü’l-Hasan İbnü’l-Cündî, Ebû Ahmed el-Faradî, İbn Ebü’l-Fevâris ve Ebû Mes‘ûd ed-Dımaşkī’nin de aralarında bulunduğu yüzü aşkın hocadan hadis dinledi. Kendisinden Hatîb el-Bağdâdî, Ebü’l-Hasan Ali b. Hüseyin el-Ukberî, oğlu Ebû Bekir Muhammed b. Hibetullah ve İbn Zehrâ Ahmed b. Ali et-Tureysîsî hadis rivayet etti. Bağdat’a göç edinceye kadar sadece hadis ilimleriyle meşgul olan Lâlekâî’nin Ebû Hâmid el-İsferâyînî’den Şâfiî fıkhı öğrendiğine dair bilgilerden hareketle (Hatîb, XIV, 70; İbnü’l-Cevzî, VIII, 34) onu Şâfiî fakihleri arasında sayanlar olmuşsa da (Brockelmann, GAL, I, 192; Sezgin, I, 501) Sübkî’nin Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ’sında yer almaması, kendisinin amelî mezhebi konusunda kesin bir bilgi bulunmadığını göstermektedir.

İyi bir hadis münekkidi kabul edilen ve görüşlerine başvurulan Lâlekâî amelde ehl-i hadîs, itikadda Selef yolunu benimsemiştir (İbn Kesîr, XII, 25). Silefî, Lâlekâî’nin tedlîs yaptığını söylemiş, râviler hakkında verdiği bazı bilgiler dolayısıyla yanılmakla suçlandığı olmuştur. Lâlekâî 6 Ramazan 418’de (10 Ekim 1027) Dînever’de vefat etti. Erken yaşta öldüğü için hadis bilgisinden ve eserlerinden yeterince istifade edilemediği belirtilmektedir.

Eserleri. 1. Şerḥu uṣûli iʿtiḳādi Ehli’s-sünne ve’l-cemâʿa. Çeşitli kaynaklarda es-Sünne, Şerḥu’s-sünne, Şerḥu iʿtiḳādi Ehli’s-sünne, Ḥucecü uṣûli iʿtiḳādi Ehli’s-sünne ve’l-cemâʿa, Şerḥu ḥuceci uṣûli iʿtiḳādi Ehli’s-sünne ve’l-cemâʿa, Meẕâhibü Ehli’s-sünne gibi adlarla da anılır. Lâlekâî’nin hayatının sonlarında kaleme aldığı anlaşılan eserin mukaddimesinde Selef’in sünnete bağlılığı, aklı esas alan Mu‘tezile’nin hadisi bilmediği, bid‘at karşısında âlimlerin tavrı ve ehl-i hadîsin üstünlüğü ele alınmış, daha sonra Allah’ın birliği, isimleri ve sıfatları, Ehl-i sünnet’in Kur’an’a bakışı, Allah’ın zâtını düşünmekten nehiy, kader, mûcize, iman, günah, tövbe, kabir, kıyametin alâmetleri gibi konular işlenmiştir. Eser, Ebû Muâz Mahmûd b. İmâm b. Mansûr tarafından el-Münteḳā min Şerḥi uṣûli iʿtiḳādi Ehli’s-sünne ve’l-cemâʿa adıyla ihtisar edilmiş ve müellifin Kerâmâtü evliyâʾillâh adlı kitabının yine Ebû Muâz Mahmûd tarafından yapılan muhtasarı ile birlikte yayımlanmıştır (Cidde 1415/1994). Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de (Hadis, nr. 325) es-Sünen adıyla kayıtlı bulunan nüsha da bu eser olmalıdır. Ayrıca kimliği tesbit edilemeyen bir kişi rivayetlerin senedlerini çıkararak kitabı Kâşifü’l-ġumme fî iʿtiḳādi Ehli’s-sünne adıyla ihtisar etmiş, bu muhtasar üzerinde Abdullah Sâlih el-Müşeykıh, Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye’de (Külliyyetü usûli’d-dîn) yüksek lisans tezi hazırlamıştır (1405/1985). Ahmed b. Sa‘d b. Hamdân el-Gāmidî de eser üzerinde doktora çalışması yapmış (1402, Câmiatü Ümmi’l-kurâ külliyyetü’ş-şerîa) ve bunu dokuz cilt halinde yayımlamıştır (Riyad 1405-1415/1985-1994).

2. Kerâmâtü evliyâʾillâh. Müellifin akaide dair eserini ikmal eder mahiyetteki bu çalışmanın bir nüshası Almanya’da Leipzig Kütüphanesi’nde (Leipzig, nr. 318/2), bir bölümü de Chester Beatty Kütüphanesi’nde (nr. 4644/1) bulunmaktadır (Sezgin, I, 501). Kitap, Muḫtaṣaru Kerâmâti evliyâʾillâhi ʿazze ve celle adıyla Ebû Muâz Mahmûd b. İmâm b. Mansûr tarafından ihtisar edilerek neşredilmiştir (yk.bk.).

3. Esmâʾü ricâli’ṣ-Ṣaḥîḥayn (Maʿrifetü esmâʾi men fi’ṣ-Ṣaḥîḥayn). Günümüze ulaşmamakla birlikte Zehebî ve İbn Hacer el-Askalânî gibi müellifler özellikle Ṣaḥîḥayn’da rivayeti bulunan çeşitli râviler hakkında bu eserden yararlanmışlardır (Zehebî, Mîzânü’l-iʿtidâl, II, 445-446; İbn Hacer, I, 239-240, 311; II, 201, 241; III, 156, 237; VII, 215). Kehhâle’nin Kitâbü Ricâli’ṣ-ṣaḥâbe adıyla müellife nisbet ettiği çalışma da muhtemelen aynı eserdir.

4. el-Emâlî. Mecâlis adıyla kayıtlı, VII. (XIII.) yüzyılda istinsah edilen birkaç meclise ait bir cüzü ile kırkıncı meclise ait diğer bir cüzü Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunmaktadır (Mecmua, nr. 63, 68).

5. Şerḥu Kitâbi ʿÖmer b. el-Ḫaṭṭâb. Hz. Ömer’in Şam melikiyle yaptığı bir anlaşma üzerine ona gönderdiği mektubun şerhi olduğu anlaşılan eserden İbn Kayyim el-Cevziyye iktibaslarda bulunmuştur (bk. bibl.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 27. cildinde, 85-86 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.