LEWICKI, Tadeusz

29 Ocak 1906 tarihinde o dönemde Avusturya-Macaristan İmparatorluğu’na dahil olan, günümüzde ise Polonya sınırları içinde kalan Galiçya’nın Lemberg (Lviv/Lwow) şehrinde doğdu. Yüksek öğrenimini Lwowski Üniversitesi’nde yaptı; aynı üniversitede Kuzey Afrika tarihi üzerine çalışarak doktorasını tamamladı (1931). Daha sonra Paris’te Sorbonne Üniversitesi’nde ve Collège de France’ta çalışmalar yaptı (1931-1934). Ardından Cezayir, Tunus ve Libya gibi Kuzey Afrika ülkelerine giderek araştırmalarını sürdürdü. II. Dünya Savaşı’nın hemen öncesinde Polonya’ya döndü. 1949 yılında Kraków Jagiellonski Üniversitesi’nin Doğu Dilleri Bölümü’nde öğretim üyeliği ve bölüm başkanlığına tayin edildi. 1954’te doçent, 1960’ta profesör oldu. 1969’da Şarkiyat Enstitüsü müdürlüğüne getirildi ve bu görevini 1976’da emekliye ayrılıncaya kadar sürdürdü. Bu arada üyesi olduğu Polonya Bilimler Akademisi’nin Müsteşrikler Kurulu’na başkanlık yaptı; ayrıca Doğu Eserleri Müzesi müdürlüğü ve Przeglad Orientalistyczny’nin (Doğu araştırmaları dergisi) editörlüğünde bulundu. 22 Kasım 1992 tarihinde Kraków’da öldü.

Tadeusz Lewicki, üniversitede çalıştığı süre içinde pek çok bilimsel araştırma ve inceleme gerçekleştirmiştir. Bunlar arasında, hocası Sigismond Smogorzewski’nin teşvikiyle Kuzey Afrika’da iken karşılaştığı İbâzîler’le ilgili olarak yaptığı literatür ve alan araştırmaları geniş yer tutar. 1934 yılında Kuzey Afrika’ya yaptığı ilk yolculuğunda bu konuda oldukça bol malzeme topladı ve çok sayıda yazma esere ulaştı; İbâzîler’in daha önce yayımlanmamış kaynakları üzerine yoğunlaştı. Bu çerçevede Tunus ve Güney Arabistan’daki İbâzî gruplarının coğrafî dağılımını, sosyal yapılarını, İslâm’ı yorumlamalarını ve aralarındaki ilişkileri inceledi; özellikle onların tarih ve edebiyatlarına önem verdi. Ayrıca Kuzey Afrika’daki İbâzîler’in en önemli kolu Vehbîler’i inceleme fırsatı buldu. Berberî kabileleri ve bunların sosyal yapısı, âdet ve gelenekleri, Uman tarihi, müslüman coğrafyacıların Polonya ve diğer Slav ülkeleri hakkında yazdıkları, Şerîf el-İdrîsî, Ya‘kūbî, Mes‘ûdî, İbn Kuteybe, Ebû Hâmid el-Endelüsî, Câhiz ve İbn Hurdâzbih gibi önemli âlim ve coğrafyacıları, Polonya’daki Osmanlı paraları, Ortaçağ İbrânî kaynakları ve Slavlar’ın kültürel yapıları gibi farklı konularla uğraştı.

Eserleri. 1. Polska i kraje sąsiednie w świetle “Księgi Rogera”, geografa Arabskiego z XII W. al-Idrisi’Ego. VI. (XII.) yüzyıl Arap coğrafyacısı Şerîf el-İdrîsî’nin Polonya ve çevresinde bulunan ülkeler hakkındaki tasvirleri üzerine yapılmış bir çalışmadır (Krakow 1945).

2. Études ibāḍites nord-africaines. Partie I. Tasmiya šuyūḫ Ğabal Nafūsa wa-qurāhum. Liste anonyme des šayhs ibādites et des localités du Ğabal Nafūsa contenue dans le “Siyar al-mašāʾiḫ”. Kuzey Afrika’da yaşayan İbâzîler’le ilgili tanıtıcı bilgilerin yer aldığı eser, İbâzî âlimlerinden Ebû Zekeriyyâ el-Vercelânî’nin Kitâbü’s-Sîre ve aḫbârü’l-eʾimme’siyle Ebü’r-Rebî‘ Süleyman b. Abdüsselâm el-Visyânî’nin Kitâbü’s-Siyer’inden yararlanılarak hazırlanmıştır. Özellikle Basra’da yaşamış olan İbâzî lideri Ebû Ubeyde Müslim b. Ebû Kerîme ve daha sonra gelen şahsiyetlerin hayat hikâyeleri anlatılmış, İbâzîler’in Kuzey Afrika’da kurdukları Rüstemîler Devleti’ne de geniş yer ayrılmıştır (Warsaw 1955).

3. Źródła Arabskie do Dziejów Słowianszczyzny. Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî, Câhiz, Fergānî, İbn Kuteybe, Belâzürî ve Ya‘kūbî gibi müelliflerle bunların çalışmalarına dair üç ciltlik bir eserdir (Krakow 1956-1985).

4. Ksiega tysiaca i Jèdney nocy. Binbir gece masallarının Lehçe’ye yapılan çevirisidir (Varşova 1973).

5. West African Food in the Middle Ages according to Arabic Sources. Arapça kaynaklardan hareketle Ortaçağ’ın Batı Afrika’sında yetişen bitkilere dair Polonya dilinde kaleme alınmış ansiklopedik nitelikte bir eser olup (Krakow 1963) Marianne Abrahamowicz tarafından İngilizce’ye çevrilmiştir (Cambridge 1974).

Lewicki’nin bunların dışında pek çok makalesi, The Encyclopaedia of Islam’ın ikinci neşrinde İbâzıyye ve Berberîler’le ilgili maddeleri bulunmaktadır. Akademik çevrelerde en çok tanınan makaleleri şunlardır: 1. “Une chronique ibādite ‘Kitâb as-Sijar’ d’Abū’l-Abbās Aḥmad aš-Šammāhī avec quelques remarques sur l’histoire de la famille des Šammāhīs” (REI, VIII/1 [1934], s. 59-78). 2. “De quelques textes inédits en vieux berbère provenant d’une chronique ibādite anonyme” (REI, VIII/3 [1934], s. 275-296). 3. “Notice sur la chronique ibādite d’ad-Darğīnī” (RO, XI [1936], s. 146-172). İbâzî âlimlerinden Ebü’l-Abbas ed-Dercînî’nin Kitâbü Ṭabaḳāti’l-meşâyiḫ bi’l-Maġrib adlı eseriyle ilgili bir tanıtım yazısıdır. 4. “Mélanges berbères-ibādites” (REI, X/3 [1936], s. 267-285). İbâzî Berberîleri’nin inanç ve sosyal yapılarına dair daha önce temas edilmemiş bazı bilgiler içermektedir. 5. “Pańsiwo Wiślan-Chorwatów w opisie al-Mas’ūdī’ego” (Sprawozdania z posiedzeń i czynności Polskiej Akademii Umiejetności, sy. 49 [Krakow 1948], s. 24-34). Ünlü tarihçi ve coğrafyacı Ali b. Hüseyin el-Mes‘ûdî hakkında bir çalışmadır. 6. “La répartition géographique des groupements ibādites dans l’Afrique du nord au moyen-âge” (RO, XXI [1957], s. 301-343). Üç bölümden meydana gelen bu eserin birinci bölümünde Kuzey Afrika’da yaşayan İbâzîler’in menşei, ikinci bölümünde Libya’nın doğu kısmı olan Trablus bölgesindeki İbâzî grupları, üçüncü bölümünde ise sözü edilen grupların coğrafî dağılımı ele alınmaktadır. 7. “Les ibādites dans l’Arabie du sud au moyen-âge” (FO, I [1959], s. 3-18). 8. “Un document ibādite inédit sur l’émigration des Nafūsa du Ğabal dans le Sāhil Tunisien au VIII^e/IX^e siècle” (FO, II [1960], s. 175-191). 9. “Les historiens, biographes et traditionnistes ibādites-wahbites de l’Afrique du nord du VIII^e au XVI^e siècle” (FO, III [1961], s. 1-135). Bu uzun makale, Marius Canard’ın “Les travaux de T. Lewicki concernant le maghrib et en particulier les ibadites” başlıklı çalışmasıyla birlikte Mâhir Cerrâr ile Rîmâ Cerrâr tarafından el-Müʾerriḫûne’l-İbâżıyyûn fî İfrîḳıyye’ş-şimâliyye adıyla Arapça’ya çevrilerek yayımlanmıştır (Beyrut 2000). 10. “The Ibadites in Arabia and Africa” (Journal of World History, XIII [Neuchatel 1971], s. 51-130).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 157-158 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.