MACDONALD, Duncan Black

8 Nisan 1863 tarihinde Glasgow’da doğdu. 1880 yılında Glasgow Üniversitesi’nde edebiyat alanında lisans eğitimine başladı, Sâmî dillerde ihtisas yaparak yüksek lisans derecesini elde etti (1885). Ayrıca İlâhiyat Fakültesi’nde lisans eğitimini tamamladı (1888) ve İskoç Presbiteryen Kilisesi tarafından kendisine vâizlik belgesi verildi.

1890-1891 yıllarında Eduard Sachau’nun denetiminde Berlin’de Arapça, Süryânîce ve Amharaca üzerine lisans üstü çalışmalar yaparken Hollandalı, Fransız, Alman ve İspanyol şarkiyatçılarının İslâm’la ilgili araştırmalarından haberdar oldu ve onların metotlarından faydalandı. 1892’de Amerika’ya gitti, Hartford Theological Seminary’de Süryânîce ve Ahd-i Atîk tefsiri yanında İslâm ülkelerine gönderilmek üzere yetiştirilen misyonerlere Arapça ve genel İslâm dersleri vermeye başladı. Amerikan üniversitelerinde İslâmiyet üzerinde henüz çalışılmadığından XIX. yüzyılda yetiştirilen ilk nesil misyonerlerin çoğu Macdonald’ın Hartford’daki derslerini takip etmiştir.

1893’te bir süre Berlin’de çalışan Macdonald bazı süreli yayınlarda İslâm dini, kültürü ve düşünürleriyle ilgili makaleler neşretmeye başladı. Hartford’da 1899-1900 öğrenim yılında misyonerler için uygulanan özel programa katkıda bulundu. Arapça’dan çevirileri ve İslâm’a dair farklı yazılarının yanında kelâm ve fıkıh konularını ele aldığı Development of Muslim Theology, Jurisprudence and Constitutional Theory (New York 1903) adlı kitabıyla kısa sürede önde gelen şarkiyatçılar arasına girdi.

1907-1908 yıllarında Kahire, Kudüs, Nablus, Şam ve İstanbul’da geçirdiği yedi ay süresince edindiği tecrübe ve izlenimleri üzerine Hartford’da konferanslar verdi (Hartford-Lamson Lectures, 1909), daha sonra bunları Aspects of Islam adıyla kitap haline getirdi (New York 1911). Edinburgh’da 1910’da düzenlenen Dünya Misyonerler Konferansı’na katılan Macdonald’ın gayretleriyle ertesi yıl Hartford’da bir misyon okulu açılması kararlaştırıldı. İslâm Toprakları (Muslim Lands Department) ismiyle bir bölüm olarak başlayan program iki yıl içinde Kennedy School of Mission adı altında müstakil bir hüviyet kazandı. İslâm Coğrafyası Bölümü’nün başına getirilen Macdonald burada on beş yıl boyunca verdiği dersler yanında danışmanlıklarda da bulundu. Onun İslâm’a karşı ilgisi, müslümanların uhrevî kurtuluşa ermelerini sağlamak için onları hıristiyanlaştırmak amacını güdüyordu. Nitekim bu okuldaki dersleri esnasında Hıristiyanlığı müslümanlara tanıtmanın metotlarını anlattığı bir kitap yazdı (The Presentation of Christianity to Moslems, New York 1916).

Chicago Üniversitesi (1906), Wellesly College (1907, 1909, 1912), Cambridge Episcopal Divinity School (1912) ve Berkeley Divinity School’da (1917, 1918) misafir öğretim üyeliği yapan Macdonald, Hartford Theological Seminary’den 1932 yılında emekli olmuşsa da orada bir süre daha ders verdi. Emekliliğinden sonra uzmanlık alanlarından birini teşkil eden Ahd-i Atîk üzerine The Hebrew Literary Genius: An Interpretation (1933), The Hebrew Philosophical Genius (1936) adlı iki önemli eserini yayımladı.

1916’dan itibaren The Moslem World’a çok sayıda makale yazdığı gibi bu dergide bir süre editörlük de yaptı ve yayımlanmasına maddî katkı sağladı. İngiltere Royal Asiatic Society, American Oriental Society ve Arab Academy of Damascus’un onur üyesi olan Macdonald’a Hartford Trinity College (1909), Glasgow Üniversitesi (1920) ve New York Jewish Theological Seminary tarafından fahrî ilâhiyat doktoru unvanı verildi. Yetmişinci doğum günü anısına (9 Nisan 1933), hayatı ve eserleri hakkındaki yazılarla birlikte bazı şarkiyatçıların İslâmiyet hakkındaki makalelerinin de yer aldığı The Macdonald Presentation Volume takdim edilmiştir (Princeton-New Jersey 1933). Hayatının son iki yılını geçirdiği Connecticut’ın Güney Glastonbury şehrindeki bir huzurevinde 6 Eylül 1943 tarihinde öldü. İslâm’la ilgili yazma eserlerin de bulunduğu zengin kütüphanesi vasiyeti gereği Hartford Theological Seminary Kütüphanesi’ne verildi. Hartford Theological Seminary’de onun adına İslâmiyet ve Hıristiyanlığa dair mukayeseli çalışmalar yapmak üzere açılan “The Duncan Black Macdonald Center for the Study of Islam and Christian-Muslim Relations” adlı bir merkez faaliyetlerini günümüzde de sürdürmektedir. The Muslim World isimli süreli yayın da halen bu merkez tarafından çıkarılmaktadır.

Görüşleri. Macdonald, İslâm dini ve kültürüyle ilgili kapsamlı çalışmalar yapmış olmasına rağmen görüşlerinde diğer şarkiyatçılardan farklı bir tavır ortaya koyamamıştır. İslâm’a dair kanaatlerini büyük çapta Hz. Muhammed hakkındaki görüşleri şekillendirmektedir. Onun vahiy alan bir peygamber olduğunu kabul etmediği gibi mesajını karşılaştığı hıristiyan ve yahudilerden aldığını (Aspects of Islam, s. 63-64), özellikle Ahd-i Atîk’in bazı bölümlerini gördüğünü, Araplar’a gönderilmiş peygamberlerin tebliğlerinden elde edebildiği bilgileri çelişkili ve anakronolojik hatalarla bir araya getirdiğini iddia etmiştir (a.g.e., s. 66). Macdonald, Allah’ın yegâne hakikat olduğu, “yaratılmış varlıklar toplamı” anlamındaki evrenin herhangi bir şekilde ilâhî gerçekliği paylaşamayacağı gibi bazı hususları Hz. Muhammed’in tebliğ ettiği Tanrı anlayışındaki çelişkiler olarak görmekte, onun Tanrı anlayışının tevhîdî değil düalist karakterde olduğunu, hatta başka kültürlerden antropomorfik unsurlar taşıdığını ileri sürmektedir (Hartford Seminary Record, XV/2 [1905], s. 79; İA, I, 360-375; ayrıca bk. ALLAH). Kur’ân-ı Kerîm’i İslâm olgusunun kaynağı olarak gören Macdonald, Kur’an’ı Hz. Muhammed’in şahsî dinî tecrübesinin ürünü diye kabul eder (“Immortality in Mohammedanism”, s. 296). Ona göre Kur’an, Hz. Muhammed tarafından, yahudi ve hıristiyan kutsal metinlerinin elde edilebilen bölümleri yanında onun yaşadığı çevrenin dinî ve kültürel unsurlarını kaotik bir keyfiyetle bir araya getirdiği bir metindir. Ayrıca İslâm geleneğinde Kur’an’ın Allah’ın yaratılmamış ilâhî kelâmı olduğu inancının da Hıristiyanlık’taki logos (Îsâ’nın Tanrı’nın kendisine hulûl etmiş ilâhî kelâmı) anlayışının eksik bir uyarlaması olduğunu iddia eder (Aspects of Islam, s. 105). Macdonald, iddialarını daha da ileriye götürerek İslâm’ın Hıristiyanlık’tan bir sapma ve hatta Ahd-i Atîk peygamberliğinin kötü bir taklidi sayıldığını ileri sürmüş (“Immortality in Mohammedanism”, s. 299-301), Kur’an’ın yaratılmamışlığı anlayışı gibi İslâm geleneğindeki tasavvufu da müslümanların hıristiyan keşişleriyle temaslarına dayandırmıştır (Development of Muslim Theology, s. 30, 131, 177-178). Macdonald’ın İslâm dini ve kültürüyle ilgili çalışmalarını, bu dinin menşeini problemli gördüğü için müntesiplerinin kurtuluşa ermeleri gerektiğine inandığı bir dinî yapılanmayı açıklamaya yönelik (Pruett, s. 125-126), sübjektif ve zaman zaman ilmî dayanaktan yoksun çabalar olarak görmek gerekir.

Eserleri. Macdonald, Development of Muslim Theology, Jurisprudence and Constitutional Theory (New York 1903; çeşitli baskıları yapılmıştır: New York 1966; London 1985); A Selection from the Prolegomena of Ibn Khaldun, with Notes and an English-German Glossary (Leiden 1905); The Religious Attitude and Life in Islam (Chicago 1909); Aspects of Islam (New York 1911); The Arabic and Turkish Manuscripts in the Newberry Library (Chicago 1912); The Presentation of Christianity to Moslems (New York 1916); The Hebrew Literary Genius: An Interpretation (Princeton 1933); The Hebrew Philosophical Genius (New York 1936) adlı kitapları yanında başka müelliflerin derlediği on kadar kitaba Sâmî diller, Ahd-i Atîk, İslâm ve Hıristiyanlık-İslâm münasebetleri üzerine bölümler yazmıştır.

Macdonald’ın American Journal of Semitic Languages, International Review of Ethics, International Review of Missions, Journal of Biblical Literature, The Nation, The Review of Reviews, The Yale Review, Zeitschrift für Assyriologie gibi süreli yayınlarda altmış civarında makalesi ve yaklaşık 150 tanıtım ve değerlendirme yazısı bulunmaktadır. Onun ilgi alanlarını da gösterecek şekilde makalelerinden bazıları şunlardır: “The Gospel in Arabic” (Hartford Seminary Record, 1893, s. 163-176); “The Life of al-Ghazzālī” (JAOS, XX [1899], s. 71-132); “Ali Baba and the Forty Thieves, in Arabic, from a Bodleian Manuscript” (JRAS [1910], s. 327-386); “The Doctrine of Revelation in Islam” (MW, VII [April 1917], s. 112-117); “Christian Literature for Moslems” (a.g.e., XIII [October 1923], s. 335-342); “An Outline of the History of Scholastic Theology in Islam” (a.g.e., XV [April 1925], s. 140-155); “Continuous Re-Creation and Atomic Time in Moslem Scholastic Theology” (International Review Devoted to the History of Science and Civilization, IX/2 [1927], s. 326-344); “The Development of the Idea of Spirit in Islam” (Acta Orientalia [Oslo], IX [1931], s. 307-351) ve “The Essence of Christian Missions” (MW, XXII [October 1932], s. 327-330).

Öte yandan Jewish Encyclopedia, The Encyclopedia of Religion and Ethics’e, Encyclopedia Britannica’nın 11 ve 14. baskısına ve A New Standard Bible Dictionary için genelde Sâmî geleneği ve İslâm’la ilgili olarak otuz kadar madde yazmıştır. Ansiklopediciliğinin en üretken yönünü, 1913-1932 yılları arasında The Encyclopaedia of Islam için yazdığı “Allah, Din, Fakih, el-Gazzâlî, İctihâd, İlm, İman, Îsâ, Kelâm, Mâtürîdî, Tevhîd” gibi sekseni aşkın madde oluşturmaktadır (eserlerinin geniş bir listesi için bk. The Macdonald Presentation Volume, s. 473-487).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 27. cildinde, 296-297 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.