MAHMÛD DERVÎŞ

13 Mart 1941 tarihinde Akkâ’nın doğusunda Birve adlı küçük bir köyde doğdu. Babası Selîm Dervîş köyündeki küttâbdan sonra eğitimine devam edememiş, köydeki topraklarını da yahudi işgaliyle birlikte kaybedince bir tarım işçisi olarak yoksulluk içinde hayatını sürdürmüştür. Ailenin altısı erkek, üçü kız olmak üzere dokuz çocuğu vardı. En büyük kardeşi Ahmed’in edebiyata ilgi duyması sonucu Mahmûd Dervîş edebiyatla tanıştı. Üçüncü erkek kardeşi de edebiyatla ilgilendi ve yaşadıkları topraklarda ortaya çıkan sorunları ele aldığı kısa hikâyeler yazdı.

Mahmûd Dervîş, yedi yaşında iken İsrail işgali sırasında köyünün saldırıya uğraması üzerine ailesiyle birlikte Lübnan’a kaçtı, burada bir süre mülteci kampında yaşadı. Ülkelerine döndüklerinde kendi köyleri yıkıldığından Deyrülesed köyünde yine sığınmacı olarak kaldılar. Okula burada başlayan Dervîş klasik Arap edebiyatına ait pek çok şiir ezberledi ve yazdığı ilk şiirlerinde bunları taklit etti. Eğitim sürecinde karşılaştığı olumsuzluklara olan tepkisini zaman zaman şiirleriyle ve katıldığı eylemlerle gösterdi. İsrail Komünist Partisi’nin yayımladığı er-Raḳḳa gazetesinde yazılar yazmaya ve tercümeler yapmaya başladı. Bu arada aynı partiye yakınlığıyla bilinen el-İttiḥâd ve el-Cedîd gazetelerinde redaktörlük yaptı. İsrail’in sürdürdüğü zulme şiiriyle karşılık verdi, her gittiği yerde bu zulmü anlatmayı vazife bildi. Bundan dolayı “şâirü’n-nehda” (uyanış şairi) olarak tanındı. İsrail ordusu onun katılacağı şiir gecelerini engellemeye çalıştı, ardından yaşadığı mahalleden çıkmasına izin vermedi. Lise öğrenimini tamamladıktan sonra 1961’de Hayfa’ya geçti; aynı yıl tutuklandı ve iki hafta süreyle hapishanede kaldı. Moskova’ya gidinceye kadar dört defa daha hapse atıldı ve ilk tutuklanma deneyimini “ilk aşk” şeklinde ifade etti. 1967’de İsrail’in eli kalem tutan bütün Filistinliler’in tutuklanması emri üzerine gizlendi, ancak el-İttiḥâd dergisindeki yayınlarına devam etti. 1970 yılının başında siyasî ekonomi öğrenimi için Moskova’ya gittiyse de hayalindeki Moskova’yı bulamadı.

1971 yılı başlarında Kahire’ye geçti ve el-Ehrâm gazetesinde çalıştı. Burada Muhammed Heykel, Necîb Mahfûz, Yûsuf İdrîs gibi Mısır’ın önde gelen simalarıyla birlikte bulundu. Ertesi yıl Beyrut’a gitti ve 1981’e kadar orada kaldı. Beyrut’ta eş-Şuʾûnü’l-Filisṭîniyye dergisinde başyazarlık ve Filistin Kurtuluş Örgütü Araştırmaları Merkezi’nde müdürlük yaptı. Buradaki son yılında edebiyat dergisi el-Kermel’i yayımladı. Fâiz Ahmed Fâiz, İbrâhim Merzûk, Ahmed ez-Za‘ter, Gassān Kenefânî, İkbâl Ahmed gibi edebiyatçılarla zaman zaman bir araya geldi. Beyrut’ta iken şiirleri bütün Ortadoğu’da dilden dile dolaşmaya başladı. Yine bu dönemde Filistin Kurtuluş Örgütü Yürütme Komisyonu üyeliğine getirildi ve Yâsir Arafat’ın danışmanlığını yaptı. 16 Eylül 1982’de İsrail’in desteklediği aşırı sağcı hıristiyan Falanjist milislerin Beyrut’un güneyindeki Sabra ve Şatilla Filistin mülteci kamplarına saldırarak 2000 sivili öldürmeleri Filistin yönetimini ve Mahmûd Dervîş’i Beyrut’tan ayrılmaya mecbur bıraktı. Mahmûd Dervîş önce Şam’a, oradan Filistin yönetiminin daha önce gittiği Tunus’a ulaştı. Burada Yâsir Arafat’ın el-Kermel dergisini çıkarmasını talep etmesi üzerine önce Tunus’ta, ardından Paris’te dergiyi çıkardı. Kendi ifadesine göre Paris kendisinin ciddi bir değişim yaşamasına, bir tür yeniden doğmasına önemli katkıda bulundu. 1994 Temmuzunda Filistin’e döndü. İsrail güçleri tarafından sürekli kontrol altında tutulduğu Ramallah’ta ve Amman’da ikamet etti. 9 Ağustos 2008 tarihinde Amerika’da geçirdiği bir kalp ameliyatı sonrası öldü.

Semîh el-Kāsım ve Tevfîk ez-Zeyyât gibi şairlerle birlikte Filistin direniş edebiyatının en önemli isimlerinden olan Mahmûd Dervîş şiirlerinde Filistin halkının direnişini, acılarını ve umutlarını lirik bir dille anlatmıştır. Hem kendisinin hem halkının oradan oraya savrulduğu çileli hayatını şiirlerinden takip etmek mümkündür. 1965’te bir şiir gecesine katılmak üzere gittiği Kudüs’te öğrencilere okuduğu “Neşîdü’r-ricâl” adlı şiiri İsrail Parlamentosu’nda sert tartışmalara yol açmıştır. 1974’te yazdığı “Filistinli Sevgili”, 1979’da Tel Za‘ter Kampı’nın Lübnan iç savaşı sırasında kuşatılmasını konu alan “Aḥmed Zaʿter” destanı, Sabra ve Şatilla kamplarındaki katliamı anlatan “Beyrut Kasidesi” onun meşhur şiirlerindendir. Yirminin üzerinde divanı bulunan Mahmûd Dervîş’in şiirinin geçirdiği merhaleleri divanları üzerinden takip etmek mümkündür. Kendisi modern Filistin şiirinin ilk temsilcileri olan İbrâhim Tûkān, Abdürrahîm Mahmûd ve Ebû Selmâ gibi isimlerin ardından gelen ikinci kuşaktandır. 1960’ta çıkardığı ilk divanı ʿAṣâfîr bilâ ecniḥa’da bu şairlerin ve klasik Arap şiirinin etkilerini görmek, ayrıca onun bir sanatçı olarak çocukluk dönemini yansıttığını söylemek mümkündür. Daha sonra yayımlanan Evrâḳu’z-zeytûn yine ilk dönem şiirlerinin toplandığı bir eser olarak kabul edilirse ardından peş peşe gelen üç divanda sanat açısından daha olgun bir aşamaya geçtiği söylenebilir. Filistin tecrübesini semboller, efsaneler ve hikâyeler vasıtasıyla dile getirmiş, bu tarzda söylediği şiirler kalplerde derin izler bırakmıştır. Ancak kullandığı semboller, mitolojik öğeler ve destanlar şiirinin anlaşılmasını güçleştirmiştir. Dervîş’in şiirinde genel olarak modern şiirin, özel olarak da Bedr Şâkir es-Seyyâb, Salâh Abdüssabûr, Ahmed Abdülmutî Hicâzî, Edonis, Halîl Hâvî gibi modern şairlerin etkisi görülür.

1970’te vatanından ayrıldıktan sonraki şiirleri, özellikle de Beyrut’ta yazdığı şiirler İsrail askerlerinin silâhları altında ezilen vatanına özlemini ve İsrail’e karşı direnişi ifade eder. Üḥıbbüke ev lâ üḥıbbüke, Muḥâveletü raḳam 7, Tilke ṣûretühâ ve hâẕâ intiḥâru ʿâşıḳ, Aʿrâs bu dönemde yayımlanan divanlarıdır. Dervîş’in 1980’den sonraki şiirlerini olgunluk şiirleri olarak görmek mümkündür; bu şiirler sanat açısından şairin ulaştığı en üst seviyeyi temsil eder. Zaman zaman romantizmin, bazan da gerçekçiliğin hâkim olduğu şiirlerinde doğrudan siyasî konularla varoluşçuluğun işlendiği şiirler hem kulağa hem kalbe hitap eder. Mahmûd Dervîş’in divanları yanında yine İsrail’e karşı direnişi ele aldığı ondan fazla nesir kitabı mevcuttur. Günlük, makale ve hâtıra türlerine dahil edilebilecek olan bu eserlerde de şiirsel bir üslûp göze çarpar. Onun eserleri yalnız Filistinliler ve Arap halkları arasında değil bütün dünyada büyük ilgi görmüş ve yirmiden fazla dile çevrilmiştir.

Divanları: ʿAṣâfîr bilâ ecniḥa (1960), Evrâḳu’z-zeytûn (1964), Âşıḳ min Filisṭîn (1966), Âḫirü’l-leyl nehâr (1967), el-ʿAṣâfîr temût fi’l-Celîl (1970), el-Aʿmâlü’ş-şiʿriyyetü’l-kâmile (1971, 1973), Üḥıbbüke ev lâ üḥıbbüke (1972), Muḥâveletü raḳam 7 (1973), Tilke ṣûretühâ ve hâẕâ intiḥâru ʿâşıḳ (1975), Aʿrâs (1977), Medîḥu’ẓ-ẓılli’l-ʿâlî (1983), Ḥiṣâr li-medâʾiḥi’l-baḥr (1984), Hiye uġniye, hiye uġniye (1986), Verdü’l-eḳal (1987), Erâ mâ ürîdü (1990), Eḥade ʿaşere kevkeben (1992), Li-Mâẕâ terekte’l-ḥiṣâne vaḥîden (1995), Serîrü’l-ġarîbe (1999), Cidâriyye (1999), Ḥâletü’l-ḥiṣâr (2002), Lâ taʿteẕir ʿammâ feʿalte (2004), Ke-zehri’l-levz ve ebʿad (2005), Lâ ürîdü en yentehiye hâẕe’ş-şiʿr (2008).

Nesirleri: Şeyʾün ʿani’l-vaṭan (1971), Yevmiyyâtü’l-ḥüzni’l-ʿâdî (1973), Vedâʿan eyyühe’l-ḥarb, vedâʿan eyyühe’s-selâm (1974), Ẕâkirâtün li’n-nisyân (1987), Fî Vaṣfi ḥâletinâ (1987), Resâʾilü Maḥmûd Dervîş ve Semîḥ el-Ḳāsım (1989), ʿÂbirûne fî kelâmin ʿâbirin: Ḳaṣîde ve maḳālât (1991), Ḥâletü Ḥiṣâr (2002), Fî Ḥażreti’l-ġıyâb (2006), Es̱erü’l-firâşe (yevmiyyât, 2008), Yevmiyyâtü cerḥi Filisṭînî (Beyrut, ts. [Dârü’l-avdet]), el-Kitâbe ʿalâ ḍavʾi’l-bündüḳıyye (Beyrut, ts. [Dârü’l-avdet]).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 177-178 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.