MAHMÛD KĀSIM

3 Temmuz 1913’te Mısır’ın Şarkıye vilâyetine bağlı Zekāzîk kasabasında doğdu. İlk öğrenimini burada tamamladıktan sonra Kahire Dârülulûmu’nun lise kısmına, 1937’de buradan mezun olunca devlet bursu kazanarak Paris Sorbonne Üniversitesi Edebiyat Fakültesi’ne girdi. 1940’ta felsefe bölümünü bitirdi ve aynı yerde Théorie de la connaissance d’après Averroès et son interprétation chez Thomas d’Aquin adıyla bir tez hazırlayarak felsefe doktoru unvanını aldı. Mısır’a döndükten sonra Kahire Üniversitesi Dârülulûm Fakültesi’nde öğretim üyesi olarak çalışmaya başladı. Ardından aynı fakültenin dekanı oldu. Milletlerarası birçok ilmî toplantıya katıldı, çeşitli üniversitelerde konferanslar ve misafir öğretim üyesi olarak dersler verdi. 29 Ağustos 1973’te Kahire’de vefat etti.

Mahmûd Kāsım, Arap dünyasının ilk İbn Rüşd uzmanı olarak bilinmektedir (DİA, XX, 282). Kāsım özellikle Latin İbn Rüşdcüleri’nin bu filozofu yanlış tanıttıklarını, İbn Rüşd’ün Aristo’nun sadece bir şârihi olmadığını belirtir. Ona göre İbn Rüşd, Aristo’yu şerhetmekle birlikte birçok noktada ortaya koyduğu farklı görüşler etrafında kendi metodunu geliştirmiş, diğer taraftan vahiyle uyuşmayan hususlarda felsefî hakikati dinî hakikate tâbi kılmıştır. Kāsım hem kendisini hem İbn Rüşd’ü Mu‘tezile’ye yakın bulur. İbn Rüşd’ün Mu‘tezile’nin görüşlerini düzelttiğini ve İslâm dininin itikadî konularını doğru bir şekilde kanıtladığını söyler (von Kügelgen, s. 118-119). Mahmûd Kāsım, başta İbn Rüşd ile Saint Thomas d’Aquin’i ele aldığı eseri olmak üzere birçok çalışmasında İslâm felsefesiyle Batı felsefesini karşılaştırarak birincinin ikincisi üzerindeki etkisini ortaya koyar. Ona göre d’Aquin, dinle Aristo felsefesini bağdaştırdığı en önemli öğretilerini İbn Rüşd’den almıştır. Hasan Hanefî, Mısır’da ve Arap dünyasında İslâm felsefesi alanındaki çalışmaları canlandıran Mahmûd Kāsım’ı rasyonalist tavır sahibi çağdaş felsefeciler arasında sayar (Islam in the Modern World, s. 448).

Eserleri. A) Telifleri. 1. Fi’n-Nefs ve’l-ʿaḳl li-felâsifeti’l-İġrîḳ ve’l-İslâm (Kahire 1949, 1954).

2. Cemâleddîn el-Efġānî, ḥayâtühû ve felsefetühû (Kahire 1953).

3. el-Feylesûfü’l-müfterâ ʿaleyh İbn Rüşd (Kahire 1954). İbn Rüşd ve felsefetühü’d-dîniyye başlığıyla da yayımlanan bu eserde (Kahire 1969) Latin İbn Rüşdcüleri ve çağdaşları tarafından İbn Rüşd’e izâfe edilen bazı görüşler tashih edilmektedir.

4. el-İslâm beyne emsihî ve ġadihî (Kahire 1956).

5. Naẓariyyetü’l-maʿrife ʿinde İbn Rüşd ve teʾvîlühâ ledâ Tûmâs el-Ekûyinî (Kahire 1964, 1969). Müellifin doktora tezinin bir ve ikinci bölümlerinin tercümesidir. Eserin aslı, İbn Rüşd’ün ölümünün 800. yılı münasebetiyle 1978’de Cezayir’de düzenlenen toplantıdan önce neşredilmiştir (Alger 1978). Birinci bölümde kozmoloji ve bilgi teorisi, ikinci bölümde ilâhî bilgi, üçüncü bölümde beşerî bilgi konusunda İbn Rüşd’ün düşüncelerinin Saint Thomas üzerindeki etkileri ve Thomas’ın bunlara dayanarak kendi düşünce sistemini nasıl kurduğu incelenmektedir.

6. Dirâsât fi’l-felsefeti’l-İslâmiyye (Kahire 1966, genişletilmiş 5. bs. 1973). Müellif bu eserinde Gazzâlî, İbn Sînâ, İbn Bâcce, İbn Tufeyl, Muhyiddin İbnü’l-Arabî ve İbn Rüşd gibi filozofların görüşlerini Rousseau, Leibniz ve Latin İbn Rüşdcüleri gibi Batılı filozofların görüşleriyle karşılaştırır ve Batılı filozofların İslâm felsefesinden ne kadar etkilendiklerini ortaya koymaya çalışır.

7. el-Manṭıḳu’l-ḥadîs̱ ve menâhicü’l-baḥs̱ (Kahire 1966, 5. bs. 1968).

8. el-İmâm ʿAbdülḥamîd b. Bâdis ez-zaʿîmü’r-rûḥî li-ḥarbi’t-taḥrîri’l-Cezâʾiriyye (Kahire 1968).

9. Meẕhebü’l-Ġazzâlî fi’l-ʿaḳl ve’t-taḳlîd muḥâḍara ʿâmme (Kahire 1968).

10. el-Ḫayyâl fî meẕhebi Muḥyiddîn b. ʿArabî (Kahire 1969).

11. Nuṣûṣ muḫtâre mine’l-felsefeti’l-İslâmiyye (3. bs., Kahire 1969).

12. Muḥyiddîn İbnü’l-ʿArabî ve Lâybnitz (Kahire 1973).

B) Tahkik ve Neşirleri. 1. İbn Sînâ, eş-Şifâʾ eṭ-ṭabîʿiyyât (2): es-Semâʾ ve’l-ʿâlem (3): el-Kevn ve’l-fesâd (4): el-Efʿâl ve’l-infiʿâlât (Kahire 1969).

2. Kitâbü’l-Keşf ʿan menâhici’l-edille fî ʿaḳāʾidi’l-mille ve taʿrîfi mâ vaḳaʿa fîhâ bi-ḥasebi’t-teʾvîl mine’ş-şübehi’l-müzeyyife ve’l-bidaʿi’l-muḍılle (Kahire 1959, 1964, 1969). İbn Rüşd’ün eserinin ilk ilmî neşri olup müellif ikinci baskısına uzun bir giriş eklemiştir.

3. Telḫîṣu Kitâbi’l-Burhân (Kahire 1982). Yine İbn Rüşd’e ait olan bu eserin Mahmûd Kāsım tarafından tahkiki yapılmış, Charles E. Butterworth ve Ahmed Abdülmecîd Herîdî tarafından tekrar gözden geçirilerek yayımlanmıştır.

4. Telḫîṣu Kitâbi’l-Ḳıyâs (Kahire 1983). Mahmûd Kāsım, İbn Rüşd’ün bu eserinin de tahkikini yapmış ve Charles E. Butterworth ile Ahmed Abdülmecîd Herîdî kitabı tekrar gözden geçirerek neşretmişlerdir.

Mahmûd Kāsım’ın makalelerinden bazıları şunlardır: “La philosophie d’Averroès et ses rapports avec la scolastique latine” (Actas del V congreso internacional de filosofia medieval, Madrid 1979, I, 207-217); “İbn Rüşd” (Muʿcemü aʿlâmi’l-fikri’l-insânî, I [Kahire 1984], s. 139-147). Mahmûd Kāsım ayrıca Henry Bergson, Emile Durkheim, Roger Bastide ve Emile Brehier gibi Batılı yazarların eserlerini Arapça’ya tercüme etmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 27. cildinde, 368-369 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.