MA‘RİFETÜ ULÛMİ’l-HADÎS

Maʿrifetü uṣûli’l-ḥadîs̱ olarak da anılan eser, bilindiği kadarıyla Râmhürmüzî’nin el-Muḥaddis̱ü’l-fâṣıl’ının ardından hadis usulüne dair kaleme alınan ikinci çalışmadır. Hâkim en-Nîsâbûrî, sünnet ilimleri konusunda insanların bilgisizce konuşmasını ve bid‘atlara dalmasını önlemek amacıyla telif etmeye karar verdiğini söylediği bu eserinde usûl-i hadîs ile ilgili elli iki konuya temas ederek kendi dönemine kadar yazılan en geniş usul kitabını ortaya koymuştur. Hadis usulü konularının tam mânasıyla şekillenmediği bir dönemde kaleme alınan eserde birtakım usul meselelerine yer vermeyen müellif bunları el-Medḫal fî ʿilmi’l-ḥadîs̱ (Beyrut-Halep 1352/1932) ve el-Medḫal ilâ maʿrifeti’ṣ-Ṣaḥîḥayn gibi eserlerinde ele almıştır. İncelediği usul konularını senedleriyle birlikte zikreden müellif, bu çalışmasında gerekli dikkati göstermeden hadis yazmaya kalkışan öğrencilere rehberlik etmeyi hedeflemiştir (Maʿrifetü ʿulûmi’l-ḥadîs̱, s. 1-2). Onun bu eserinde belli usul konularına yer vermemesi çalışmasının düzenli olmadığı eleştirisine yol açmıştır (Kettânî, s. 314).

Maʿrifetü ʿulûmi’l-ḥadîs̱’te her konu “nev‘” başlığı altında açıklanmış ve sened, metin, ricâl ilmi, hadis rivayet âdâbı gibi meseleler büyük ölçüde düzensiz bir şekilde sıralanmış, daha sonraları usul konuları içinde yer almayan Hz. Peygamber’in gazveleri, çeşitli itikadî fırka mensuplarının değerlendirilmesi meseleleri de birer bölüm kabul edilmiştir. Hadis usulü konularını ulûmü’l-hadîs tabiriyle ifade eden ve bunu eserinin isminde kullanan ilk muhaddis muhtemelen Hâkim en-Nîsâbûrî’dir. Çalışmada başlıklar muhtevayı yansıtacak şekilde ayrıntılı olarak konulmuş, hemen her meselede müellifin kanaati o bölümün sonunda açıklanmıştır. Ancak tarifler, terimlerin yerleşip yaygınlaştığı ileriki dönemlerde olduğu gibi bütün yönleriyle ele alınmamıştır.

İbn Haldûn ve Tâhir el-Cezâirî gibi âlimler eserin değeri üzerine önemli açıklamalar yapmışlardır (Hatîb el-Bağdâdî, neşredenin girişi, s. 220). Bilhassa Tâhir el-Cezâirî Tevcîhü’n-naẓar’ında, Maʿrifetü ʿulûmi’l-ḥadîs̱’in henüz nâdir yazmalar arasında bulunduğu bir dönemde ondan uzun iktibaslar ve özetler yapmış (I, 182-188), çeşitli açıklamalarda bulunmuş, hatta bunları kitabına dahil ettiği halde (I, 290-291) çok yerde kaynağına işaret etmemiştir.

Seyyid Muazzam Hüseyin Maʿrifetü ʿulûmi’l-ḥadîs̱’in sekiz nüshasını karşılaştırarak eseri yayımlamış (Haydarâbâd 1935), daha sonra bu neşir esas alınarak kitabın birçok baskısı yapılmıştır (Kahire 1356/1937; Beyrut 1965; Medine-Beyrut 1397/1977 ofset baskı). Eser Maʿârif-i Ḥadîs̱ adıyla Urduca’ya çevrilmiştir (trc. Ca‘fer Şah Phulvârî, Lahor 1970).

Ebû Nuaym el-İsfahânî’nin el-Müstaḫrec ʿalâ kitâbi ʿUlûmi’l-ḥadîs̱ li’l-Ḥâkim adlı bir kitap kaleme aldığı belirtilmektedir. Abdullah b. Süleym b. Selâme es-Sâidî Menhecü’l-Ḥâkim en-Nîsâbûrî fî kitâbihî Maʿrifeti ʿulûmi’l-ḥadîs̱ ve taḫrîci’l-eḥâdîs̱i’l-merfûʿa adıyla bir yüksek lisans tezi hazırlamış (1408, Câmiatü Ümmi’l-kurâ külliyyetü’ş-şerîa), Muhammed b. İbrâhim Lühaydân da Tertîbü eḥâdîs̱i Maʿrifeti ʿulûmi’l-ḥadîs̱ ismiyle eserdeki hadisler üzerine bir çalışma yapmış ve bunu Abdullah b. Zübeyr el-Humeydî’nin el-Müsned’i üzerine yaptığı çalışmasının sonunda yayımlamıştır (Riyad 1408/1988).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 28. cildinde, 61-62 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.