MA‘RİFETÜ’l-KURRÂİ’l-KİBÂR

Kaynaklarda genellikle Ṭabaḳātü’l-ḳurrâʾ diye zikredilen eserin tam adı Maʿrifetü’l-ḳurrâʾi’l-kibâr ʿale’ṭ-ṭabaḳāt ve’l-aʿṣâr’dır. Berlin nüshasının kapağında (nr. 3140) Ṭabaḳātü’l-ḳurrâʾ, Köprülü Kütüphanesi’ndeki nüshasında (nr. 1116) Ṭabaḳātü’l-ḳurrâʾi’l-meşhûrîn yazılı ise de müellifin kontrolünden geçmiş Rabat (nr. 119) ve Paris (nr. 3084) nüshalarında eser Maʿrifetü’l-ḳurrâʾi’l-kibâr ʿale’ṭ-ṭabaḳāt ve’l-aʿṣâr olarak adlandırıldığından yapılan neşirlerinde bu isim tercih edilmiştir.

Müellif tabakalar halinde düzenlediği biyografileri Hz. Osman’dan başlayarak kendi çağdaşlarına kadar getirmiştir. Kitabına kurrânın önde gelenlerini (kurrâ-i kibâr) almışsa da bu kurala uymadığı da olmuştur (meselâ bk. II, 709). Eserin telifi sırasında göz önünde bulundurulan diğer bir husus da biyografilerine yer verilen kıraat âlimlerinin hangi hocalardan okuduklarının ve kendilerinden kimlerin istifade ettiğinin belirtilmesidir. Ancak Zehebî yer yer bu kuralı da ihlâl etmiştir (II, 727).

Kurrânın biyografisine dair eserler erken dönemlerden itibaren yazılmaya başlanmışsa da Zehebî’den önce telif edilenlerden hiçbirinin günümüze ulaşmaması, ayrıca Maʿrifetü’l-ḳurrâʾnın kendi alanında zamanımıza kadar gelen iki eserden biri olması ve diğerinin de (İbnü’l-Cezerî’ye ait Ġāyetü’n-Nihâye) iki temel kaynağından birini teşkil etmesi onun önemini arttırmıştır (İbnü’l-Cezerî, 1,3).

İbn Hacer el-Askalânî, Zehebî’nin Târîḫu’l-İslâm adlı eserinden söz ederken onun bu kitabından çeşitli muhtasarlar meydana getirdiğini, Ṭabaḳātü’l-ḳurrâʾnın (Maʿrifetü’l-ḳurrâʾ) bunlardan biri olduğunu söylemişse de bu doğru değildir. Zira Maʿrifetü’l-ḳurrâʾda yer alan pek çok biyografi Târîḫu’l-İslâm’da bulunmadığı gibi Maʿrifetü’l-ḳurrâʾdaki biyografilerde mevcut birçok bilgi de Târîḫu’l-İslâm’da ihmal edilmiştir.

Maʿrifetü’l-ḳurrâʾnın nüshaları üzerinde yapılan incelemelerden anlaşıldığına göre eser üç defa kaleme alınmış, ikinci ve üçüncü yazımları sırasında esere yeni biyografiler ve bilgiler eklenmiştir. Nasr b. Selmân el-Menbicî’nin (ö. 719/1319) biyografisini yazarken onun hayatta olduğunun kaydedilmesinden anlaşılacağı üzere (II, 736) eserin ilk telifi 719’dan (1319) önce tamamlanmış olup bu nüshada 734 biyografi yer almaktadır. 1018 biyografi ihtiva eden, bir önceki düzenlemeye göre biyografiler arasında bazı takdim ve tehirlerin yapıldığı Paris Bibliothèque Nationale’deki nüshanın (nr. 2084) mukabele kaydında belirtilen istinsah tarihinin 21 Şâban 724 (13 Ağustos 1324) ve müelliften dinlenerek yapılmış tashih kaydının 9 Cemâziyelâhir 725 (23 Mayıs 1325) olduğu dikkate alındığında eserin ikinci tertibinin bu tarihlere yakın bir zamanda gerçekleştiğini söylemek mümkündür. 1217 biyografiye yer verilen üçüncü yazım ise Rebîülevvel 730’da (Ocak 1330) tamamlanmış olup bizzat Zehebî’nin kaydettiği gibi bu sırada esere yeni biyografiler ve bilgiler eklenmiş (III, 516), takdim ve tehirler yapılmıştır. Müellif daha sonra kitap için on bir biyografiden oluşan bir zeyil kaleme almıştır. Telif sırasında hayatta olan bazı âlimlerin vefat tarihlerinin yazılmış olması, müellifin bu eseriyle en azından Şâban 747 (Kasım-Aralık 1346) tarihine kadar ilgisini sürdürdüğünü ve ona bazı notlar eklediğini göstermektedir (bu tür örnekler için bk. III, 1180, 1183, 1187, 1196, 1204, 1227).

Maʿrifetü’l-ḳurrâʾ ilk defa Muhammed Seyyid Câdelhak tarafından iki cilt halinde neşredilmiş olup (Kahire 1969) 721 biyografi içeren bu baskı Selâhaddin el-Müneccid ve eserin diğer nâşirleri tarafından ağır bir dille eleştirilmiştir. 734 biyografi ihtiva eden ikinci neşri Beşşâr Avvâd Ma‘rûf, Şuayb el-Arnaût ve Sâlih Mehdî Abbas’ın tahkikiyle yine iki cilt olarak yapılmış (Beyrut 1404/1984), müellifin en son çalışmalarının ve notlarının yer aldığı üçüncü neşri, biri fihristlere ayrılmak üzere dört cilt halinde Tayyar Altıkulaç tarafından gerçekleştirilmiştir (İstanbul 1995). Eserin bu neşrinde Zehebî’nin ve Afîfüddin Abdullah b. Muhammed el-Matarî’nin (ö. 765/1363) zeyilleriyle birlikte 1241 biyografi yer almaktadır. Bu neşre ayrıca müellifin hayatının anlatıldığı ve 273 eserinin tanıtıldığı bir mukaddime eklenmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2003 yılında Ankara’da basılan 28. cildinde, 60 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.