MATUZ, Josef Eugen

27 Ekim 1925’te Budapeşte’de doğdu. Asıl adı Matuz József Jenö olup Almancalaştırılmış ismiyle bilinir. 1944’te Budapeşte’nin Péter Pázmány Üniversitesi’nde tarih ve Macar filolojisi öğrenimi gördü. Ayrıca bu yıllarda ünlü Türkolog ve Osmanlı tarihçileri olan Gyula Németh ile Lajos Fekete’nin derslerine devam etti. Türk tarihiyle ilgisi, II. Dünya Savaşı yıllarında ailesinin oturduğu köyün (Koroncó) kökeninin Peçenekler’e kadar uzandığını öğrenmesiyle başladı. 1948’de babasının ölümünden dolayı tahsilini bitirmeden üniversiteden ayrıldı ve Macaristan Savunma Bakanlığı’nda iş buldu. 1951-1953 yıllarında Budapeşte’nin Askerî Tarih Arşivi’nde çalıştı. 1953’te lise tarih öğretmenliği diplomasını aldı.

Macaristan’ın siyasî düzeninden memnun olmayan Matuz 1956’da Macar devrimine katıldı. İhtilâlin başarısızlığa uğraması üzerine vatanından ayrılıp Almanya’ya gitti. Münih’te üniversite tahsilini sürdürdü, 1961’de tarih alanında doktorasını tamamladı. Ertesi yıl Freiburg’da (Breisgau) Albert Ludwigs Üniversitesi’nde Türkçe ve Osmanlıca hocası olarak çalışmaya başladı. Aynı zamanda Strasburg Üniversitesi’nde Türkoloji ve Osmanlı tarihi okutmayı sürdürdü. 1963-1964 yıllarında Fransa’nın Bilimsel Araştırma Millî Merkezi’nde de görev yaptı. 1968’de Osmanlı tarihine dair ilk kapsamlı kitabı olan Seyfi Çelebi’ye ait eserin edisyonunu hazırladı. Bu eseriyle “docteur en études orientales” unvanını kazandı. 1972’de Freiburg Üniversitesi’nde doçentliğe, 1973’te kadrosuz profesörlüğe yükseldi. 1975-1976’da Almanya Doğu Cemiyeti’nin Beyrut’taki Şarkiyat Enstitüsü’nde araştırmacı sıfatıyla çalıştı. 1979’da Freiburg Üniversitesi’nde kadrolu profesör oldu ve 1990’da emekliye ayrılıncaya kadar bu görevde kaldı. 20 Aralık 1992’de Freiburg’da öldü.

Geniş tarih bilgisi ve titiz çalışmalarıyla tanınan Matuz’un kitap ve makaleleri daha çok XVI. yüzyıl Osmanlı tarihi, dil incelemeleri ve belge neşirleri alanında toplanmıştır. Kanûnî Sultan Süleyman dönemine ait belgelerin diliyle ilgili (“Zur Sprache der Urkunden Süleymans des Prächtigen”, AOH, XXVI/2-3 [1972], s. 285-297) ve benzer konularda makaleleri vardır. Orhon yazıtlarının üç fragmanı üzerine bir yazısı (Turcica, sy. 4 [Paris 1972], s. 15-24) Matuz’un iyi bir Türkolog olduğunu gösterir. Kanûnî Sultan Süleyman dönemine ve ilgili belgelere, dile, Osmanlılar’ın Batı ülkeleriyle ilişkilerine ve Osmanlı hizmetine girip müslüman olan Batılılar’a duyduğu merak divan tercümanlarına dair yazdığı, hâlâ çok kullanılan bir makalede (“Die Pfortendolmetscher zur Herrschaftszeit Süleymāns des Prächtigen”, SOF, sy. 34 [1975], s. 26-60) kendini gösterir. Osmanlı devlet yapısı ile idare düzeni yanında Macaristan’ın Osmanlı geçmişi Matuz’un odaklandığı başlıca alanlardır. 1986’da Almanca ve Macarca olarak Bamberg’de István Hunyadi’nin katkısıyla gerçekleştirdiği defter edisyonu (Die Steuerkonskription des Sandschaks Stuhlweißenburg aus den Jahren 1563 bis 1565) bunu ortaya koymaktadır. Osmanlı Devleti’nin arazi düzeni ve feodalite sorunu da Matuz’u meşgul etmiş, 1980’li yıllarda Berlin’de oturan eski öğrencisi Klaus Schwarz aracılığıyla, Doğu Almanya’da yaşayan Ernst Werner ile mektuplaşarak bu hususta canlı bir tartışma sürdürmüştür.

Eserleri. 1. L’ouvrage de Seyfī Çelebī: Historien ottoman du XVI^e siècle (Paris 1968). Seyfi Çelebi’nin Asya ve dünya tarihiyle ilgili eserinin tenkitli neşri ve Fransızca tercümesidir.

2. Herrscherurkunden Sultan Süleymans des Prächtigen (1520-1566) (Freiburg 1971). Kanûnî Sultan Süleyman dönemine ait belgeleri tanıtan eseridir.

3. Das Kanzleiwesen Sultan Süleymāns des Prächtigen (Wiesbaden 1974). Kanûnî Sultan Süleyman devrinde Dîvân-ı Hümâyun’un çalışmaları ve mahiyeti hakkında önemli bir çalışmadır.

4. Das Osmanische Reich. Grundlinien seiner Geschichte (Darmstadt 1985; Macarca, Budapeşte 1990; Hırvatça, Zagreb 1992). Almanca konuşulan ülkelerde büyük bir üne kavuşan bu Osmanlı tarihinde Kanûnî Sultan Süleyman dönemiyle XVI. yüzyılın ikinci yarısına geniş yer verilmiştir.

5. Krimtatarische Urkunden im Reichsarchiv zu Kopenhagen (Freiburg 1976). Kopenhag Devlet Arşivi’nde bulunan Kırım Tatar belgelerinin neşri olup ayrıca üzerinde yaptığı çalışmaları içerir.

1992’de ölümünden kısa süre önce tamamladığı, günümüze kadar basılmayan son eseri “Ottoman Records on the History of the Christians in Palestine. Documents of Süleyman the Magnificent” adını taşımaktadır (Freiburg Üniversite Kütüphanesi ve Berlin Millî Kütüphane’de birer kopyası mevcuttur). Eserde Kudüs’teki Fransisken tarikatına ait Kanûnî Sultan Süleyman döneminden kalma belgeler ve Katolik tebaası ele alınır.

Matuz için bir armağan kitabı çıkmıştır (Festgabe an Josef Matuz: Osmanistik-Turkologie-Diplomatik [ed. G. Winkelhane], Berlin 1992).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 200-201 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.