MATVÎ, Muhammed Arûsî

19 Ocak 1920 tarihinde Tunus’un güneydoğusundaki Kābis şehri yakınlarında bulunan sahil köyü Matviye’de doğdu. Ailenin nisbet edildiği büyük dedesi Tâhir bölgede tanınmış bir velî olan Sîdî Mühezzeb’in soyundandır. Matvî’nin Mühezzebî nisbesi bununla, Mâmî nisbesi de köyünün bir semti olan Mâye ile ilgilidir. Muhammed Arûsî köyündeki mektebe gitmeye başladıysa da bir süre sonra ayrılarak Fransızca-Arapça eğitim veren resmî ilkokula devam etti (1928-1935). Başşehir Tunus’taki Câmiu’z-Zeytûne’de orta öğreniminin ardından edebiyat alanında yüksek öğrenim gördü (1935-1946) ve âlimiyye diplomasıyla mezun oldu. Medresetü’l-hukūk’tan ve Ma‘hedü’l-Haldûniyye’den İslâm araştırmaları yüksek lisans diploması aldı (1945-1947). Tunus’taki hocaları arasında Muhammed Bûşerbiyye, Muâviye et-Temîmî, Nâsır es-Saddâm, Ahmed Muhtâr el-Vezîr, Muhammed Bû Azzûz, İbrâhim en-Neyfer anılır. Ayrıca edip ve şair Muhammed el-Arabî el-Kebbâdî’nin özel derslerine devam etti.

Tahsilini tamamladıktan sonra Câmiu’z-Zeytûne’ye hoca olarak tayin edilen Matvî lisede ve yüksek kısımda edebiyat, tarih, medeniyet tarihi, hitabet dersleri verdi (1948-1956). Talebeleri arasında Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, Abdullah Rükeybî, Muhammed el-Mîlî, Abdülcelîl Temîmî, Cîlânî Belhâc Yahyâ, Ömer b. Sâlim, Kāsım Bûsnîne, Reşâd el-İmâm sayılabilir. Bağımsızlığın ardından Tunus’un Kahire’de açılan ilk büyükelçiliğinde basın ve kültür ataşesi (1956-1957), Bağdat ve Cidde büyükelçiliklerinde elçi vekili olarak görev yaptı. Nisan 1962’de Bağdat’a büyükelçi tayin edildi. Tunus’ta Küveyt büyükelçiliğinin açılması üzerine Küveyt’i kendi toprağı kabul eden General Abdülkerîm Kāsım yönetimindeki Irak’tan sınır dışı edildi (Ağustos 1962). Tunus’a dönünce Zeytûne’de Külliyyetü’ş-şerîa ve Usûlüddîn’de kısa bir süre genel sekreterlik yaptı. 1964’te Nâdi’l-kıssa adlı bir kulüp kurarak 2004 yılına kadar sürdüreceği başkanlığını üstlendi. 1966’da bu kulübün yayın organı olup günümüze kadar gelen üç aylık Ḳıṣaṣ dergisini çıkardı ve 1999 yılına kadar yayın müdürlüğünü yaptı. Tunus radyosunda Tunus edebiyatına dair başlattığı program uzun süre devam etti. Fransız sömürge yönetimi zamanında bağımsızlık yanlısı güçlerin toplanma merkezlerinden olan Matviye köyünde milliyetçi çevrelerle ilişki kuran Matvî, daha gençlik yıllarından itibaren faal bir üyesi olduğu Hür Anayasa Partisi’nden dört dönem milletvekili seçildi (1964-1979). Bu sırada partideki bazı idarî görevler yanında mecliste on yıl kadar kültür ve sosyal işler komisyonu başkanlığını üstlendi. 1979 seçiminin ardından emekliye ayrıldı. Tunus Yazarlar Birliği’nde 1971’de kuruluşundan itibaren başkan vekilliği ve daha sonra başkanlık (1981-1991), 1973’ten itibaren Arap Yazar ve Edebiyatçıları Umumi Birliği’nde genel sekreter yardımcılığı ve ardından genel sekreterlik (1990-1992) yaptı. Yüksek Eğitim Meclisi, Yüksek Yayın Meclisi, Asya ve Afrika Yazarlar Birliği Yönetim Kurulu, Beytülhikme İlmî Meclisi, Asya ve Afrika Dayanışması gibi kurumların da üyesiydi. Görevleri sırasında Kuzey Afrika ülkeleri yanında Sudan, Moritanya, Küveyt, Lübnan, Ürdün, Türkiye, İran, Pakistan, Endonezya, Sovyetler Birliği, Fransa, İtalya ve İngiltere gibi ülkelere seyahatlerde bulundu. 24 Temmuz 2005 tarihinde Tunus’ta vefat etti, vasiyeti üzerine Matviye köyünde defnedildi. Matvî birinci dereceden Cumhuriyet nişanı ve ikinci dereceden İstiklâl nişanı, 1989’da Devlet Edebiyat ve Beşerî Bilimler Takdir ödülü, 1991’de Kültür Ödülü Büyük Kuşağı, 2003’te 7 Kasım Yaratıcılık ödülü almıştır.

Lise yıllarından itibaren edebiyata ilgi duyan Matvî 1950’de Nâdi’l-kalem adıyla bir kulüp kurmuş ve başkanlığını üstlenmiş, diplomatik ve siyasal faaliyetlerinin yanı sıra edebiyat araştırmalarıyla da ilgisini sürdürmüştür. 1962’de oluşturulan en-Nâdi’s-sekāfî Ebü’l-Kāsım eş-Şâbbî’de önce başkan vekilliği, 1981’den itibaren başkanlık yapmış, Tunus Yazarlar Birliği başkanı iken birliğin yayın organı olan el-Mesâr dergisini çıkarmıştır. Özellikle Tunus’a döndükten sonra edip ve düşünür Hasan Hüsnî Abdülvehhâb’ın yakınında bulunarak kendisinden faydalanmıştır. Hasan Hüsnî malzemesini topladığı ve bir kısmını yazdığı, tarih boyunca Tunus’ta yetişen müellifler ve eserlerine dair Kitâbü’l-ʿÖmr’ün tamamlanıp yayımlanması işini 1968’de vefatından bir süre önce hazırladığı vasiyetnâmesinde Matvî’ye havale etmiştir. Ve mine’ḍ-ḍaḥâyâ, Ḥalîme ve et-Tûtü’l-mür adlı üç romanında sömürge karşıtlığı ve bağımsızlık temalarını işlemesiyle bu yönelişin öncüsü sayılan Matvî (Târîḫu’l-edebi’t-Tûnisî el-ḥadîs̱ ve’l-muʿâṣır, Tunus 1993, s. 138) aynı zamanda Tunus’ta serbest şiirin de öncüleri arasında yer alır. Onun bağımsızlık öncesi vatan sevgisi ve bağımsızlık fikrini işlediği şiirlerinde sembolizm hâkimdir, bundan dolayı nesirlerinin sadeliğine nisbetle şiirlerinin anlaşılması oldukça zordur. Edebî tenkide dair yazılarının büyük kısmı bazı eserlere yazdığı giriş yahut verdiği konferanslar şeklindedir. Ayrıca çeşitli yazılarında çocuk edebiyatının gerekliliğine işaret etmiş, 1967-1981 yılları arasında Ebû naṣîḥa, Ḥimâr Cektîs, Ḫuffu ḥanîn, el-Ḳavsü’l-meksûr, es-Seddü’l-kebîr, Emîretü’z-Zencibâr, Şeʿâṭîṭ beʿâṭîṭ, es-Semeketü’l-maġrûre, ed-Dîk fevḳa’ş-şecere, ed-Düb ve’d-dümye, ʿAnzü Ḳaysûn gibi çocuk hikâyeleri kaleme almıştır. Matvî’nin kitaplarını bağışladığı Matviyye Halk Kütüphanesi’ne onun adı verilmiştir ve burada her yıl “Mülteka Muhammed el-Arûsî el-Matvî li’l-âdâb ve’l-hadâreti’l-Arabiyye” adıyla sempozyumlar düzenlenmektedir.

Lora Graham Lunt, Matvî ve Beşîr Hureyyif’in hikâyeciliğini Love and Politics in the Tunisian Novel: Themes, Structure and Characters in the Novel of Arusi al-Matwi and al-Bashir Khurayyif adlı çalışmasına konu edinmiş (doktora tezi, 1977, Indiana Üniversitesi), Muhammed el-Hâdî el-Matvî, er-Rüʾyetü’n-naḳdiyye ʿinde Muḥammed el-ʿArûsî el-Maṭvî adlı eserinde (Beyrut 1995) Matvî’nin edebî tenkitle ilgili yazılarını derleyip değerlendirmiş, Muḥammed el-ʿArûsî el-Maṭvî: Sîre ve veraḳāt min ibdâʿi merḥaleti’ş-şebâb isimli çalışmasında da (I-II, Rabat 2011) onun ayrıntılı biyografisi yanında ilk dönemlerden başlayarak çeşitli dergilerde çıkan şiir, hâtırat, günlük, mektup, hikâye, makale ve edebî tenkitlerine yer vermiştir.

Eserleri. Araştırma: et-Taʿlîmü’z-Zeytûnî ve vesâʾilü ıṣlâḥih (Tunus 1953, başkalarıyla birlikte), el-Ḥurûbü’ṣ-Ṣalîbiyye fi’l-meşriḳ ve’l-maġrib (Tunus 1374/1954; Beyrut 1982), Celâlüddîn es-Süyûṭî (Tunus 1954), İmruʾülḳays (Tunus 1955), en-Nuṣûṣü’l-müfessere (Tunus 1955, lise ders kitabı, Muhammed b. İbrâhim ve Muhammed Muhsin el-Alvînî ile birlikte), Üsüsü’t-teṭavvür ve’t-tecdîd fi’l-İslâm (Tunus 1969), Min ṭarâʾifi’t-târîḫ (Tunus 1980), Sîretü’l-Ḳayrevân: Risâletühü’d-dîniyye ve’s̱-s̱eḳāfiyye fi’l-Maġribi’l-İslâmî (Tunus 1981), Feżâʾilü İfrîḳıyye fi’l-ʿâṣâr ve’l-eḥâdîs̱i’l-mevżûʿa (Beyrut 1982), eṣ-Ṣalṭanatü’l-Ḥafṣıyye (Beyrut 1406/1986), Mesîretü’l-ḳıṣṣati’l-ʿArabiyye fî Tûnis (Cidde 1986).

Roman ve Hikâye: Ve mine’ḍ-ḍaḥâyâ (Tunus 1956); Ḥalîme (Tunus 1964, 1969, 1971, 1977, 1980, 1982, 1983, 2007, 16. baskı; İng. trc. Hafedh Boujmil, Halima, Tunis 2000, 2008, Lora G. Lunt’ın giriş ve bibliyografyasıyla birlikte; taşradan başşehir Tunus’a gelen bir genç kızın hayatı çevresinde 1950’li yıllarda Tunus’taki sosyal değişim ve ülkenin bağımsızlığında Tunus kadınının rolünün incelendiği eser Tunus Belediyesi ödülünü almıştır); et-Tûtü’l-mür (Tunus 1967, 1972, 2007; Arap Yazarlar Birliği [Kahire] tarafından 2000 yılında o güne kadar neşredilmiş en iyi 105 Arapça hikâye arasına alınan eser Manuel Montesinos Moreno tarafından İspanyolca’ya çevrilmiştir [Las Moras Amargas, Madrid 1996]); Ṭarîḳu’l-maʿṣara (Tunus 1981; kısa hikâyeler içerir); Recʿü’ṣ-ṣadâ (Tunus 1991, 1998; otobiyografi/hâtırat tarzında kısa yazılar içerir). Matvî şiirlerini Ferḥatü’ş-şaʿb (Tunus 1963) ve Mine’d-dihlîz (Tunus 1987) adlı divanlarında toplamıştır. Serbest şiir lehine bir bildiri niteliği taşıyan ikinci divanda 1952’den beri yazdığı on bir şiirle 1962 sonrası yazdığı yedi şiir yer alır. Ayrıca Seyfullāh Ḫâlid b. el-Velîd adıyla bir tiyatro eseri kaleme almıştır (Tunus 1970, 1976, 1981, 1983, Abdülkerîm el-Merrâk ile birlikte).

Neşir: İmâdüddin el-İsfahânî, Ḫarîdetü’l-ḳaṣr ve cerîdetü’l-ʿaṣr: Ḳısmü şuʿarâʾi’l-Maġrib (I. bölüm, Tunus 1966, Muhammed el-Merzûkī ve Cîlânî b. Hâc Yahyâ ile birlikte; II-III. bölüm, Tunus 1971-1972, adı geçenlerin yanında Âzertâş Âzernûş ile birlikte); Abdurrahman b. Abdülkerîm el-Ensârî el-Medenî, Tuḥfetü’l-muḥibbîn ve’l-aṣḥâb fî maʿrifeti mâ li’l-Medeniyyîn mine’l-ensâb (Tunus 1390/1970); Hasan Hüsnî Abdülvehhâb, Bisâṭu’l-ʿaḳīḳ fî ḥaḍâreti’l-Ḳayrevân ve şâʿirihâ İbn Reşîḳ (Tunus 1970); İbn Sahnûn, Kitâbü Âdâbi’l-muʿallimîn (Tunus 1972); İbn Reşîḳ el-Kayrevânî, Ünmûẕecü’z-zamân fî şuʿarâʾi’l-Ḳayrevân (Tunus 1406/1986, Beşîr el-Bekkûş ile birlikte); Ebü’l-Abbas el-İbyânî, Mesâʾilü’s-semâsire (Beyrut 1992). Bunların dışında Hasan Hüsnî Abdülvehhâb’ın çeşitli makalelerinin derlendiği Varaḳāt ʿani’l-ḥaḍâreti’l-ʿArabiyye bi-İfrîḳıyyeti’t-Tûnisiyye adlı çalışmanın III. cildini onun vefatından sonra hazırlamış (Tunus 1972), yine onun Kitâbü’l-ʿÖmr fi’l-muṣannefât ve’l-müʾellifîne’t-Tûnisiyyîn adlı eserini tamamlayıp yayımlamıştır (I-IV, Beyrut 1990; Tunus 2001, Beşîr el-Bekkûş ile birlikte). Matvî ayrıca, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed el-Mâlikî’nin Riyâżu’n-nüfûs fî ṭabaḳāti ʿulemâʾi’l-Ḳayrevân ve İfrîḳıyye (nşr. Beşîr el-Bekkûş, I-II, Beyrut 1401-1403/1981-83, 1414/1994) ve Abdülazîz es-Seâlibî’nin Tûnis eş-şehîde (trc. Hammâdî es-Sâhilî, Beyrut 1984) adlı eserlerini gözden geçirmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 201-203 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.