MER‘Î b. YÛSUF

Filistin’de Nablus yakınlarında bulunan Tûrkerm (Tûlkerm) köyünde doğdu. İlk öğrenimini ve hıfzını burada tamamladı. İlim tahsili için önce Kudüs’e gitti, ardından Mısır’a geçerek Ezher’e girdi. Kudüs’te Muhammed b. Ahmed el-Merdâvî ve Kadı Yahyâ b. Mûsâ b. Ahmed el-Haccâvî’den fıkıh, Kahire’de Muhammed Hicâzî b. Muhammed b. Abdullah el-Vâiz el-Ekrâvî el-Kalkaşendî, Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed b. Ali el-Guneymî ve diğer birçok âlimden hadis, tefsir, fıkıh okuyarak icâzet aldı. Öğretim faaliyetine Kur’an ve tefsir dersleri verdiği Ezher Camii’nde başladıktan sonra İbn Tolun Camii’nde Hanbelî fıkhı okuttu ve Sultan Hasan Camii meşihatına tayin edildi. Son görevi sebebiyle halefi, tefsir ve Arap dili âlimi Burhâneddin İbrâhim b. Muhammed b. Îsâ el-Meymûnî eş-Şâfiî ile aralarında gerginlik yaşandığından Meymûnî görevine iade edildi. en-Nâdiretü’l-ġarîbe ve’l-vâḳıʿatü’l-ʿacîbe adlı risâlesini bu olay hakkında kaleme aldığı, Meymûnî’nin de Mer‘î hakkında risâle yazdığı söylenir.

Bundan sonra ömrünü fetva vermekle, ayrıca öğretim ve telifle geçiren Mer‘î b. Yûsuf’un eserleri daha kendisi hayatta iken uzak beldelere yayıldı. Eğitimde ön planda olmasına rağmen kaynaklarda öğrencilerinden açıkça söz edilmez; ancak biyografi kitaplarından yeğeni Ebü’l-Abbas Ahmed b. Yahyâ b. Yûsuf b. Ebû Bekir ile Mısır Kadısı Muhammed b. Mûsâ b. Muhammed el-Cemmâzî el-Mâlikî ve Dımaşk Hanbelî müftüsü Abdülbâkī b. Abdülkādir’in ona talebelik yaptığı anlaşılmaktadır.

Mer‘î b. Yûsuf koyu bir Hanbelî taraftarı olup fıkhî nakillere, hadisin inceliklerine vâkıftı ve başka ilimlere dair geniş bilgi sahibiydi. Ayrıca çok verimli bir müellif ve ictihadî bakış açısı olan bir fakihti. Selef akîdesini ve usulünü benimser, bilhassa eserlerinden etkilendiği Takıyyüddin İbn Teymiyye’ye aşırı sevgi beslerdi. Bazı şiirleri ve hikmetli sözlerine Nefḥatü’r-reyḥâne’de yer verilmiştir (bk. bibl.). Rebîülevvel 1033’te (Ocak 1624) Kahire’de vefat etti.

Eserleri. Müellifin, çoğu risâle türünde yetmişten fazla çalışmasından bazıları şunlardır:

1. Bedîʿu’l-inşâʾ ve’ṣ-ṣıfât fi’l-mükâtebât ve’l-mürâselât. İnşâʾü Merʿî diye tanınan eserin birçok baskısı yapılmıştır (Bulak 1242; Kahire 1275, 1297, 1298, 1301, 1305 [İnşâʾü’l-ʿAṭṭâr ile birlikte]; nşr. Şeyh Abdürrezzâk, Kahire 1299; İstanbul 1299).

2. Ġāyetü’l-müntehâ fi’l-cemʿ beyne’l-İḳnâʿ ve’l-Müntehâ (nşr. Muhammed Cemîl eş-Şattî – M. Züheyr eş-Şâvîş, I-III, Dımaşk 1378). Haccâvî’nin el-İḳnâʿı ile İbnü’n-Neccâr el-Fütûhî’nin Hanbelî fıkhına dair Müntehe’l-irâdât’ından geniş ölçüde istifade edilerek hazırlanmıştır. 1026 (1617) ve 1028’de (1619) yazılan iki versiyonundan biri Necid’e, diğeri Şam’a gönderilmiştir. İbnü’l-İmâd’ın “Kitâbü’l-Vekâle”ye, İsmâil b. Abdülkerîm el-Cirâî’nin “Kitâbü’l-Vekâle”den “Kitâbü’n-Nikâḥ”a kadar gelebildiği eksik şerhlerinden başka Mustafa es-Süyûtî, Meṭâlibü üli’n-nühâ fî şerḥi Ġāyeti’l-müntehâ adıyla eseri başından sonuna kadar şerhetmiş (nşr. M. Züheyr Şâvîş, I-VI, baskı yeri yok, 1380/1961, 1415/1994), Hasan b. Ömer eş-Şattî de kitap üzerine Minḥatü mevle’l-fetḥ fî tecrîdi zevâʾidi’l-Ġāye ve’ş-Şerḥ isminde bir hâşiye yazmıştır (I-VI, baskı yeri yok, 1380/1961 [Meṭâlibü üli’n-nühâ ile birlikte], 1415/1994).

3. Delîlü’ṭ-ṭâlib li-neyli’l-meṭâlib. 1019 (1610) yılında tamamlanan eser, İbnü’n-Neccâr el-Fütûhî’nin Müntehe’l-irâdât’ının muhtasarı mahiyetinde olup Suudi Arabistan’da yüksek öğretimde ders kitabı olarak okutulmaktadır (nşr. Muhammed b. Mâni‘, Dımaşk 1961; Kahire 1389/1969; nşr. Abdullah Ömer el-Bârûdî, Beyrut 1985). Eser üzerinde çeşitli şerh, hâşiye ve nazım çalışmaları yapılmış olup bunlar arasında İbn Ebû Tağlib ile (Neylü’l-meʾârib, I-II, Bulak 1288; Kahire 1324 [er-Ravżü’l-mürbiʿ ile birlikte], 1374; Küveyt 1397; nşr. Muhammed Süleyman Abdullah el-Eşkar, I-II, Küveyt 1403/1983) İbn Duveyyân’ın (Menârü’s-sebîl, nşr. M. Züheyr eş-Şâvîş, I-II, Dımaşk 1378/1958, 1399/1979; nşr. İsâm Kal‘acî, I-II, Dımaşk 1982; Riyad 1985) şerhleri anılabilir. İbn Duveyyân ve İbn Ebû Tağlib’in şerhlerini Ali Abdülhamîd Baltacî ve M. Vehbî Süleyman el-Muʿtemed fî fıḳhi’l-İmâm Aḥmed adıyla bir araya getirmişlerdir (I-II, Beyrut 1412/1991).

4. el-Kevâkibü’d-dürriyye fî menâḳıbi’l-müctehid (eş-Şeyḫ) İbn Teymiyye. Şemseddin İbn Abdülhâdî, Ebû Hafs Sirâceddin Ömer b. Ali el-Bezzâr ve Ahmed b. Fazl’ın İbn Teymiyye hakkında yazdıkları menâkıbnâmelerden istifade edilerek 1027’de (1618) kaleme alınmıştır (Kahire 1329, el-Mecmûʿu’l-müştemil ʿale’d-düreri’l-âtiye içinde, s. 137-231; nşr. Abdullah el-Eşkar, I-II, Küveyt 1985; nşr. Necm Abdurrahman Halef, Beyrut 1406/1986).

5. el-Fevâʾidü’l-mevżûʿa fi’l-eḥâdîs̱i’l-mevżûʿa. Eserde 206 rivayete yer verilmiştir (nşr. Muhammed b. Lutfî es-Sabbâğ, Riyad 1395/1975, 1418/1998; Beyrut 1397/1977).

6. Ḳalâʾidü’l-mercân fî (beyâni)’n-nâsiḫ ve’l-mensûḫ mine’l-Ḳurʾân (nşr. Sâmî Atâ Hasan, Küveyt 1400/1980; nşr. Muhammed er-Ruhayyil Garâyibe – Muhammed Ali ez-Zügūl, Amman 1421/2000). Eyüp Aslan tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir (baskı yeri ve tarihi yok [Hak Yayınları]).

7. eş-Şehâdetü’z-zekiyye fî s̱enâʾi’l-eʾimmeti ʿalâ İbn Teymiyye (nşr. Necm Abdurrahman Halef, Beyrut 1404/1983).

8. Eḳāvîlü’s̱-s̱iḳāt fî teʾvîli’l-esmâʾ ve’ṣ-ṣıfât ve’l-âyâti’l-muḥkemât ve’l-müteşâbihât (nşr. Şuayb el-Arnaût, Beyrut 1406/1985).

9. İrşâdü ẕevi’l-ʿirfân limâ fi’l-ʿömr mine’z-ziyâde ve’n-nuḳṣân. Müellifin kendisine ait Behcetü’n-nâẓırîn ve Ervâḥu’l-eşbâḥ fi’l-kelâm ʿale’l-ervâḥ adlı eserlerinin muhtasarıdır (nşr. Meşhûr Hasan Mahmûd Selmân, Ürdün 1408/1988).

10. Mesbûkü’ẕ-ẕeheb fî fażli’l-ʿArab ve şerefi’l-ʿilm ʿalâ şerefi’n-neseb. Tahkik edilerek basılmıştır (Ürdün 1408/1988; Riyad 1411/1990).

11. Taḥḳīḳu’l-burhân fî is̱bâti ḥaḳīḳati’l-mîzân (nşr. Süleyman b. Sâlih el-Huzzî, Kahire 1409/1989; nşr. Meşhûr H. Mahmûd Selmân, Kahire 1990).

12. el-Lafẓü’l-muvaṭṭaʾ fî beyâni’ṣ-ṣalâti’l-vüsṭâ (nşr. Abdülazîz b. Mebrûk el-Ahmedî, Medine 1412/1991).

13. Tenvîrü beṣâʾiri’l-muḳallidîn fî menâḳıbi’l-eʾimmeti’l-müctehidîn (nşr. Ebû Yahyâ Abdullah el-Kündürî, Beyrut 1419/1998).

14. Behcetü’n-nâẓırîn ve âyâtü’l-müstedillîn (fî âyâti’l-müstedillîn). 1022’de (1613) tamamlanan ve çeşitli kütüphanelerde nüshaları bulunan (meselâ Beyazıt Devlet Ktp., Bayezid, nr. 1416) eser hakkında Halîl İbrâhim Ahmed doktora tezi hazırlamıştır (el-Câmiatü’l-İslâmiyye kısmü’l-akīde).

15. Ḳalâʾidü’l-ʿiḳyân fî feżâʾili (mülûki) âli ʿOs̱mân. Osmanlı hânedanını yüceltmek için onun şerefli bir soya bağlama amacını güden eser 1031’de (1621) kaleme alınmış (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, nr. 1174; Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 2380; Musul, Mektebetü’l-evkāf, Mecmua, nr. 22/9; Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2340; Nuruosmaniye Ktp., nr. 609; Viyana Millî Ktp., nr. 979; Bibliothèque Nationale, nr. 1624) ve Şa‘bân-ı Şifâî tarafından bazı ilâvelerle Türkçe’ye çevrilmiştir (İÜ Ktp., TY, nr. 3483, 6111, 6121, 6131).

16. Taḥḳīḳu’l-burhân fî şeʾni’d-duḫân elleẕî yeşrabühü’n-nâsü’l-ân (nşr. Meşhûr Hasan, baskı yeri ve tarihi yok [Dâru Ammâr]).

17. Taḥḳīḳu’l-ḫilâf fî aṣḥâbi’l-aʿrâf. 10 varaklık bir risâledir (nşr. Meşhûr Hasan, baskı yeri ve tarihi yok [Dârü’s-sahâbe]).

18. el-Meserre (el-Maʿarre) ve’l-bişâre fî fażli’s-salṭana ve’l-vizâre. 1032’de (1623) yazılmış olup müellif nüshasından istinsah edilen bir kopyası günümüze ulaşmıştır (Washington, The Library of Congress, nr. 105).

19. el-Muḫtaṣar fî ʿilmi’ṣ-ṣarf (TSMK, nr. 180).

20. Nüzhetü’n-nâẓırîn fî (târîḫi) men veliye Mıṣra mine’l-ḫulefâʾ ve’s-selâṭîn. 1007’de (1598) telif edilen eser, fetih öncesinden Osmanlı dönemine (Ahmed Paşa devri) kadar muhtasar bir Mısır tarihi olup çeşitli kütüphanelerde on beş kadar nüshası mevcuttur (Mer‘î b. Yûsuf’un kardeşi tarafından yazılan ve 1035 [1625] yılına kadar gelen zeyliyle birlikte; yazma nüshaları için bk. Babinger, s. 176). Eseri Johann Jacob Reiske Almanca’ya (Büsching’s Magazin, V [Hamburg-Halle 1771], s. 366-454, bölüm bölüm), Sieur Philibert Deval (Münih Devlet Ktp., AY, nr. 295), Volney (Babinger, s. 176) ve Venture (Revue d’Egypte, Kahire 1896, I, 321-348, 385-399; III, 99-112, 143-183) Fransızca’ya çevirmiştir.

21. Taḥḳīḳu’ẓ-ẓunûn bi-aḫbâri’ṭ-ṭâʿûn. 1028’de (1619) kaleme alınan eserin İstanbul (Köprülü Ktp., Ahmed Paşa, nr. 115), Riyad (Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd el-İslâmiyye, nr. 1650) Berlin (Staatsbibliothek, nr. 6313) ve Paris’te (Bibliothèque Nationale, nr. 2026/2) yazma nüshaları mevcuttur.

22. Taḥsînü’ṭ-ṭuruḳ ve’l-vücûh fî ḳavlihî ʿaleyhi’s-selâm “Uṭlubü’l-ḫayra ʿinde ḥisâni’l-vücûh” (Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye, nr. 1985).

23. Tavżîḥu’l-burhân fi’l-farḳ beyne’l-İslâm ve’l-îmân (Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 657/5).

24. Telḫîṣu evṣâfi’l-Muṣṭafâ ve ẕikru men baʿdehû mine’l-ḫulefâʾ (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1861).

25. Teşvîḳu’l-enâm ilâ ḥacci Beytillâhi’l-ḥarâm (Patna Hudâbahş Ktp., nr. 290/1).

26. Tevḳīfü’l-ferîḳayn ʿalâ ḫulûdi ehli’d-dâreyn (Hudâbahş Ktp., nr. 2602/2; müellifin diğer eserleri için bk. Brockelmann, GAL, II, 484-485; Suppl., II, 496-497; Abdullah b. Süleyman el-Gufeylî, sy. 52 [1418], s. 353-364; el-Fevâʾidü’l-mevżûʿa, neşredenin girişi, s. 28-35).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2004 yılında Ankara’da basılan 29. cildinde, 185-187 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.