MEŞÂRİKU’l-ENVÂRİ’n-NEBEVİYYE

Tam adı Meşâriḳu’l-envâri’n-nebeviyye min (ʿalâ) ṣıḥâḥi’l-aḫbâri’l-Muṣṭafaviyye’dir. Müellif, daha önce Miṣbâḥu’d-dücâ min ṣıḥâḥi ḥadîs̱i’l-Muṣṭafâ ve eş-Şemsü’l-münîre mine’ṣ-ṣıḥâḥi’l-meʾs̱ûre adıyla kaleme aldığı eserlerinin yoğun ilgi görmesi üzerine bunlara daha başka sahih hadisleri de ilâve ederek Meşâriḳu’l-envâr’ı meydana getirmiştir. Eserine ayrıca Ṣaḥîḥayn hadisleriyle Kudâî’nin Müsnedü’ş-Şihâb’ından ve Uklîşî’nin en-Nücem min kelâmi Seyyidi’l-ʿArab ve’l-ʿAcem’inden derlediği bazı sahih hadisleri eklemiştir. Hadislerin çoğunluğu Ṣaḥîḥayn’dan alındığı için eser Meşâriḳu’l-envâr fi’l-cemʿi beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn olarak da anılır. Meşâriḳ’ın şârihlerinden Afîfüddin el-Kâzerûnî’nin verdiği sayıya göre eser 2246, Eşref b. Abdülmaksûd’un el-Cemʿ beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn adıyla yaptığı neşirde ise 2267 hadis ihtiva etmektedir.

Tanınmış bir dil âlimi olan Sâgānî’nin eserini bazı gramer terimlerine göre düzenleme fikrini Uklîşî’nin en-Nücem’inden aldığı anlaşılmaktadır. Eserin böyle bir düzenlemeyle kaleme alınması, Arapça öğreniminin ilk basamaklarından itibaren öğrencilerin hadislerle karşılaşmasına, hadisleri nahivde örnek (şâhid) olarak kullanmasına vesile olmuş, kitap daha çok Arap olmayan toplumların ilgisini çekmiş ve sünnetin topluma yön verici fonksiyonuna büyük katkı sağlamıştır.

Meşâriḳu’l-envâr’ın birinci babında ”من“, ikinci babında ”إنّ“, üçüncü babında ”لا“, dördüncü babında ”إذا، إذْ“, beşinci babında ”ما، يا“, altıncı babında ”ليس، نعم، بأس، بينما، لعن، إن، خير، لو، لولا، كل، قد، لقد“, yedinci babında ”لم، أيّما، أيّكم، أي، ألا، إيّاكم، أنا، لك، لم، أمّا“, sekizinci babında ”والله، س، سوف، الفعل المضارع“, dokuzuncu babında ”الفعل الماضي، هل، فعل الأمر“, onuncu babında ”لام الابتداء“ ile başlayan hadisler, on birinci babında kutsî hadisler, on ikinci babında dua cümleleriyle başlayan hadisler yer almıştır.

Sâgānî her hadisin sahâbî râvisini zikrettikten sonra kaynağını harflerle göstermiş, Ṣaḥîḥayn’da ittifakla rivayet edilen hadisler için ”ق“, sadece Buhârî’nin rivayet ettiği hadisler için ”خ“, yalnız Müslim’in rivayet ettiği hadisler için ”م“ kısaltmasını kullanmıştır. Müellifin bir hadisin muhtelif kısımlarını eserinin değişik yerlerinde vermesi, hadisleri Ṣaḥîḥ-i Buḫârî veya Ṣaḥîḥ-i Müslim’deki lafızları yerine nahiv tertibine en uygun ibareyle alması hadislerin bulunmasını güçleştirmektedir. Onun, Buhârî’nin bab başlıklarında zikrettiği muallak rivayetleri müsned hadismiş gibi kaydettiği de olmuştur. Zaman zaman Ṣaḥîḥayn rivayetiyle Kudâî ve Uklîşî’nin metinlerini mukayese etmiş, yer yer nâsih-mensuhu göstermiş ve garîb lafızları açıklamıştır. Sâgānî’nin Ṣaḥîḥayn’da veya bunlardan birinde olduğunu söylediği, ancak bazı nüshalarda yer almayan hadisler veya râviler hakkında ileri sürülen tenkitlere İbn Melek gibi şârihler cevap vermiştir. Hadisler farklı kaynaklardan derlendiği için bir kısmının kaynağı gösterilirken hata edilmiş, müttefekun aleyh olduğu söylenen hadisin öyle olmadığı, Buhârî’ye nisbet edilen hadisin Müslim’e, Müslim’e nisbet edilen hadisin Buhârî’ye ait olduğu görülmüş, bazan da hadis onu rivayet etmeyen sahâbîye nisbet edilmiştir (Radıyyüddin es-Sâgānî, neşredenin girişi, s. 27-31).

Meşâriḳu’l-envâr yazıldığı devirden itibaren büyük ilgi görmüş, çok sayıda istinsah edilmiş ve erken dönemlerde neşirleri yapılmıştır. İlk olarak Leipzig’de yayımlanmış (1791, 1896), Bombay’da (1292), Leknev’de (1301, 1316) ve İstanbul’da (1309, 1311, 1315, 1328) çeşitli baskıları yapılmıştır. Eser, el-Cemʿ beyne’ṣ-Ṣaḥîḥayn el-Buḫârî ve Müslim (Meşâriḳu’l-envâri’n-nebeviyye ʿalâ ṣıḥâḥi’l-aḫbâri’l-Muṣṭafaviyye) adıyla ve kaynakları gösterilerek Eşref b. Abdülmaksûd tarafından neşredilmiştir (Beyrut 1409/1989).

Kitap üzerine birçok şerh yazılmış olup en tanınmışları şunlardır: 1. İbn Melek, Mebâriḳu’l-ezhâr fî şerḥi Meşâriḳı’l-envâr. Eserde Meşâriḳ’taki müşkil ve garîb kelimeler açıklanmış, râvilere dair bilgiler verilmiş ve hadislerden fıkhî hükümler çıkarılmıştır. Bu çalışmaya dair çeşitli hâşiyeler yazılmıştır (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1688-1689). Osmanlı müderrislerinden Bergamalı İbrâhim eseri, Meṣâbîḥu’s-sünne’yi esas alıp Envârü’l-bevâriḳ fî tertîbi Şerḥi’l-Meşâriḳ adıyla fıkıh konularına göre yeniden tertip etmiş ve oradan bazı hadisleri çalışmasına ilâve etmiştir. Mebâriḳu’l-ezhâr İstanbul’da (1287, 1303, 1306, 1309, 1311, 1314, 1315, 1328, 1329), Bombay’da (1292/1875), Leknev’de (1301, 1316) ve Eşref b. Abdülmaksûd Abdürrahim tarafından Beyrut’ta (I-III, 1995) yayımlanmıştır. Eşref b. Abdülmaksûd neşrine esas aldığı önceki baskının hatalarını düzeltmiş, hadisleri kaynaklarını gösterip numaralamış ve metinle şerhi birbirinden ayırmıştır. 2. Afîfüddin Saîd b. Muhammed b. Mes‘ûd el-Kâzerûnî, Meṭâliʿu’l-envâri’l-Muṣṭafaviyye fî şerḥi Meşâriḳı’l-envâr. Muhtelif nüshaları bulunmaktadır (TSMK, III. Ahmed, nr. 451, Beyazıt Devlet Ktp., nr. 1009; Hacı Selim Ağa Ktp., nr. 215). 3. Bâbertî, Tuḥfetü’l-ebrâr fî şerḥi Meşâriḳı’l-envâr. Özellikle Süleymaniye Kütüphanesi’nde pek çok nüshası mevcuttur. 4. Hayreddin Hızır Atûfî, Keşfü’l-Meşâriḳ. İstanbul’da çeşitli nüshaları bulunan eserin müellif hattıyla olan nüshası Hacı Selim Ağa Kütüphanesi’nde kayıtlıdır. Ayrıca Vecîhüddin Ömer b. Abdülmuhsin el-Erzincânî’nin Ḥadâʾiḳu’l-ezhâr fî şerḥi Meşâriḳı’l-envâr’ı yanında Fîrûzâbâdî, Kemalpaşazâde, Şeyhzâde Muhyiddin Mehmed, Dursunzâde Abdülbâkī, İbnü’s-Sâiğ ez-Zümürrüdî, Alâeddin Yahyâ b. Abdüllatîf et-Tâvûsî el-Kazvînî (biri geniş, diğeri muhtasar iki şerh) gibi pek çok âlim Meşâriḳu’l-envâr’a şerh yazmıştır.

Meşâriḳu’l-envâr’ı Muhammed b. Muhammed el-Esedî el-Kudsî Deḳāʾiḳu’l-âs̱âr fî muḫtaṣarı Meşâriḳı’l-envâr adıyla ihtisar etmiştir. Eserin Tertîbü eḥâdîs̱i’l-Meşâriḳ adlı düzenlemesinin (TSMK, Koğuşlar, nr. 1648), kimin tarafından yapıldığı belli olmamakla birlikte bazı kaynaklarda onu bizzat müellifin tertip ettiği kaydedilmektedir (Ahmed Fârûk, V/2 [1970], s. 19-20). Meşâriḳu’l-envâr’ın Türkçe tercümeleri de vardır. III. Ahmed’in emriyle Osmanzâde Ahmed Tâib’in tercüme ettiği ve Muharrem 1122’de (Mart 1710) tamamladığı esere Ahmedü’l-âsâr adı verilmiştir (İÜ Ktp., TY, nr. 1568; Süleymaniye Ktp., İbrâhim Efendi, nr. 177; Lâleli, nr. 418). Daha başka çevirileri de bulunan eseri Enver Baytan Meşâriku’l-envâr ve Tercümesi adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (I-II, İstanbul 1971). Mehmed Zihni Efendi, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr ve Meşâriḳu’l-envâr’dan seçtiği sahih hadisleri Türkçe’ye tercüme ederek alfabetik olarak sıralamış ve bu çalışmasına el-Hakāik mimmâ fi’l-Câmii’s-sagīr ve’l-Meşârik adını vermiştir. Eserin râviler ve sahâbî biyografilerini ihtiva eden ilk kısmının yarısı yayımlanmıştır (İstanbul 1310, 1329). Hadislerin tercüme edildiği kısmın Diyanet İşleri Başkanlığı Kütüphanesi Yazma Eserler Bölümü’nde (nr. 293, 294, 295) bulunduğu kaydedilmekle beraber bu nüshalar yerinde bulunamamıştır. Meşâriḳu’l-envâr’ın Hint alt kıtasında Urduca’ya çevirileri yapılmıştır (Madad Ali Qadri, V [1966], s. 73-74). Kādî İyâz’ın Ṣaḥîḥayn ve el-Muvaṭṭaʾdaki hadislerle ilgili Meşâriḳu’l-envâr ʿalâ ṣıḥâḥi’l-âs̱âr’ının (DİA, XXIV, 116) bu eserle karıştırıldığı görülmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2004 yılında Ankara’da basılan 29. cildinde, 361-362 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.