https://islamansiklopedisi.org.tr/mili
Mîle’de doğdu. Hâc Rabbâh lakabıyla tanınan bir aileye mensuptur. Anne ve babasını erken yaşlarda kaybettiğinden eğitimiyle önce dedesi, ardından dayıları ilgilendi. İlk öğrenimini tamamladıktan sonra on beş yaşlarında iken Şeyh Muhammed b. Zarîf el-Mîlî’nin medresesine devam etti. Cezayir ıslah hareketi liderlerinden Abdülhamîd b. Bâdîs’in Kostantîne (Kosantîne) Sîdî el-Ahdar Camii’ndeki (el-Câmiu’l-ahdar) ilim halkasına katıldı. Bir süre burada kaldıktan sonra yüksek tahsil yapmak için Tunus’a giderek Zeytûne Camii’ne (Zeytûne Üniversitesi) kaydoldu (1921) ve Muhammed Tâhir b. Âşûr, Osman b. Hoca gibi âlimlerden ders okudu. 1924 yılında eğitimini tamamlayıp Cezayir’e döndü ve ders vermeye başladı. Bu arada İbn Bâdîs’in kurduğu el-Münteḳıd gazetesinde yazılar yazdı. İbn Bâdîs tarafından ıslah hareketini yaymak üzere geleneksel İslâm’a bağlılığıyla bilinen Ağvat’a gönderildi. 1926-1933 yıllarını burada geçiren Mîlî, Medresetü’ş-şebâb adındaki medrese ile fakir ve yetimlere yardım amaçlı bir hayır cemiyeti kurdu. Dinî ilimlerle ilgili dersleri yanında çeşitli şehirleri dolaşarak ıslah hareketini yayma faaliyetlerine de devam etti. Mîlî bu hususta çok başarılı olmuş, Ağvat’ı kültürel ve dinî aydınlanmanın merkezi haline getirmiştir. Bu sırada Ticânî tarikatı mensuplarının çeşitli saldırılarına uğradı. Ülkedeki Fransız yönetimi de onun faaliyetlerinden rahatsız oluyordu. Artan baskılar sonucunda memleketi Mîle’ye dönmek zorunda kaldı; ancak yerine geçecek kimseleri yetiştirdiğinden Ağvat’tan ayrılması bölgedeki ıslah hareketini zayıflatmadı. Mîlî daha sonra, İbn Bâdîs ve arkadaşları tarafından siyasetten uzak durarak İslâmî eğitimi yaygınlaştırmak ve Fransız yönetimiyle iş birlikçilerinin teşvik ettiği kültürel yozlaşmaya karşı koymak amacıyla kurulduğu belirtilen, gerçekte ise Cezayir halkına dinî ve millî bir şuur kazandırmak suretiyle Fransız hâkimiyetinden kurtulma gayesini taşıyan Cem‘iyyetü’l-ulemâi’l-müslimîn’in idare heyeti üyeliğine seçildi ve bu görevini vefatına kadar (9 Şubat 1945) sürdürdü. Cezayir ıslah hareketinin önde gelen liderlerinden Tayyib el-Ukbî’nin tutuklanmasının ardından cemiyetin yayın organı olan haftalık el-Beṣâʾir’in yazı işleri müdürlüğüne, arkasından da cemiyetin Muhammed Beşîr el-İbrâhimî’den boşalan başkan yardımcılığına getirildi. Bu arada İbn Bâdîs’in vefatından (1940) sonra üstlendiği el-Câmiu’l-ahdar’daki dersleri vermeye devam etti.
Eserleri. 1. Risâletü’ş-şirk ve meẓâhirihî (Kostantîne 1356/1937; Beyrut 1421/2000). Cezayir ıslah hareketinin yegâne doktrin kitabı olup müellifin 1936 yılında el-Beṣâʾir dergisinde yayımlanan dinî içerikli makalelerinin bir araya getirilmesiyle meydana gelmiştir. İslâm’a sonradan giren hurafelere ve murâbıtî inançlara karşı yazılmış olan makalelerde şirk ve çeşitleri, İslâm öncesi milletlerde şirk ve müslümanlara tesirleri, sihir, muskacılık, gelecekten haber verme, velîler ve kerametleri, şefaat, bid‘atlar ve sûfîlik gibi konular halkın anlayacağı bir dilde ele alınmıştır. Yazımında Takıyyüddin İbn Teymiyye, İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebü’l-Fidâ İbn Kesîr, İbn Receb, Ebü’l-Kāsım İbn Asâkir, İbn Hacer el-Askalânî, Süyûtî, Muhammed Abduh ve Reşîd Rızâ’nın eserlerinden faydalanılan Risâletü’ş-şirk, Reşîd Rızâ’nın el-Menâr’daki yazıları ile Muhammed Abduh’un Risâletü’t-tevḥîd’inden sonra ıslah hareketinin temellerini oluşturan en önemli eserlerdendir.
2. Târîḫu’l-Cezâʾir fi’l-ḳadîm ve’l-ḥadîs̱ (I-II, Kostantîne 1347-1350/1928-1932). XVI. yüzyıla kadar Cezayir tarihini ele alan eser ülkenin ilk millî tarihidir. Kitap, ıslah hareketi çerçevesinde ve bilimsellikten çok Fransız işgali karşısında Cezayir halkına “şanlı mazilerinden” yola çıkarak yeni bir ruh ve direnme gücü kazandırma amacına yönelik olarak kaleme alınmıştır; dolayısıyla müslümanların eski günlerinin bir övgüsü niteliğindedir. Cezayir’in bağımsızlığını kazanmasından sonra Mîlî’nin oğlu Muhammed el-Mîlî babasının eserini, onun notlarından faydalanarak içeriğini modern döneme kadar getiren üçüncü bir cilt yayımlamak suretiyle (Cezayir 1964) tamamlamıştır.
BİBLİYOGRAFYA
Ali Merad, Le réformisme musulman en Algérie de 1925 à 1940, Paris 1967, s. 91-93, 202-205, 265-268.
Ahmed el-Hatîb, Cemʿiyyetü’l-ʿulemâʾi’l-müslimîne’l-Cezâʾiriyyîn ve es̱eruha’l-ıṣlâḥî fi’l-Cezâʾir, Cezayir 1985, s. 163-165.
Ebü’l-Kāsım Sa‘dullah, el-Ḥareketü’l-vaṭaniyyetü’l-Cezâʾiriyye: 1900-1930, Beyrut 1992, II, 399, 401-402.
George Rasi, el-İslâmü’l-Cezâʾirî mine’l-Emîr ʿAbdilḳādir ilâ ümerâʾi’l-cemâʿât, Beyrut 1997, s. 188-189.
Nasr el-Cüveylî, “Cemʿiyyetü ʿulemâʾi’l-müslimîn bi’l-Cezâʾir beyne’d-dîn ve’s-siyâse”, el-Mecelletü’t-târîḫiyyetü’l-Maġribiyye, XV/49-50, Tunus 1988, s. 107-116.
Mâzin Salâh Mutabbakānî, “Cem‘iyyetü’l-ulemâi’l-müslimîn”, DİA, VII, 336.
