MİNHÂCÜ’l-VÜSÛL

Tam adı Minhâcü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl olan eser, Şâfiîler’in fıkıh usulüne dair görüşlerini özlü biçimde anlatan ve mütekellimîn metodunu sonraki dönemlere taşıyan en önemli kitaplar arasında yer alır. Müellif bu eserini, Fahreddin er-Râzî’nin el-Maḥṣûl’ünün muhtasarı olan Tâceddin el-Urmevî’ye ait el-Ḥâṣıl mine’l-Maḥṣûl adlı kitabı özetleyerek kaleme almış olmakla beraber yer yer doğrudan el-Maḥṣûl ile aynı eserin Sirâceddin el-Urmevî tarafından yazılan muhtasarı et-Taḥṣîl mine’l-Maḥṣûl’den yararlanmış ve kendi görüşlerini de eklemiştir (krş. İsnevî, I, 4; Celâleddin Abdurrahman, s. 332). Bir mukaddime ile yedi bölümden (kitab) meydana gelen eserin mukaddimesinde fıkıh usulünün ve fıkhın tanımları yapıldıktan sonra hüküm bahislerini içeren iki alt bölüme (bab) yer verilmiştir. Kitabın ana bölümlerinde Kur’an, sünnet, icmâ, kıyas, hakkında ihtilâf edilen deliller (istishâb, istikrâ ve el-münâsibü’l-mürsel gibi bazı delillerle Şâfiîler’in reddettikleri istihsan ve sahâbî kavli), teâdül ve tercih, ictihad ve iftâ konuları ele alınmıştır. İlk bölüm “el-Kitâb” başlığını taşımakla beraber burada Kur’an ve Sünnet’i ilgilendiren dil ve yorum konuları incelenmektedir. Müellifin tartıştığı çeşitli görüşleri aklî ve naklî delilleriyle birlikte zikretmesi ve kendi tercihlerini belirterek zayıf bulduğu görüşleri reddetmesi Minhâcü’l-vüṣûl’ün temel özellikleri arasında yer alır. Bu durum akaid ve dil meseleleriyle ilgili tartışmalarında da görülür. Kādî Beyzâvî’nin usule dair tesbit edilebilen yedi eseri arasında en çok tutulanı Minhâcü’l-vüṣûl’dür. Risâle hacmindeki bu özlü ve kapsamlı çalışma, başarılı şerhlerinin de katkısıyla altı asır boyunca medreselerde fıkıh usulü alanında ders kitabı olarak okutulmuştur. Eserin çeşitli baskıları yapılmıştır (Kahire 1326; nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire 1370; nşr. Selîm Şa‘bâniyye, Dımaşk 1410).

Kaynaklardaki bilgilere göre Minhâcü’l-vüṣûl’e dair otuzdan fazla şerh yazılmış olup başlıcaları şunlardır: 1. Eserin ilk şerhini bizzat müellifi Ḥaḳāʾiḳu’l-uṣûl fî şerḥi Minhâci’l-vüṣûl adıyla yapmıştır (TSMK, III. Ahmed, nr. 1342). 2. Mecdüddin Muhammed b. Ebû Bekir el-Eykî, Miʿrâcü’l-vüṣûl fî şerḥi Minhâci’l-vüṣûl (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 290). Abdülmün‘im en-Neccâr tarafından 1979 yılında Ezher Üniversitesi’nde doktora tezi olarak neşre hazırlanmıştır (Celâleddin Abdurrahman, s. 335). 3. Şemseddin Muhammed b. Yûsuf el-Cezerî, Miʿrâcü’l-Minhâc (nşr. Şa‘bân Muhammed İsmâil, Kahire 1413/1993). 4. Burhâneddin el-İbrî, Şerḥu Minhâci’l-vüṣûl. Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de ilk bölümü Hamed b. Hamdî es-Sâidî (1406), ikinci bölümü Selâme Duvey‘in el-Ahmedî (1407) tarafından doktora tezi olarak neşre hazırlanmıştır. 5. Çârperdî, es-Sirâcü’l-vehhâc fî şerḥi’l-Minhâc (nşr. Ekrem b. Muhammed b. Hüseyin Özükan, Riyad 1416/1996, 1418/1998). Kādî Beyzâvî’nin öğrencisi olan şârihin tenkitçi bir bakış açısıyla kaleme aldığı bu şerh daha sonra gelen Minhâcü’l-vüṣûl şârihlerinin müracaat ettikleri bir kaynaktır (bazı örnekler için bk. es-Sirâcü’l-vehhâc, neşredenin girişi, I, 49-51). 6. Mahmûd b. Abdurrahman el-İsfahânî, Şerḥu’l-Minhâc (nşr. Abdülkerîm b. Ali b. Muhammed en-Nemle, Riyad 1410). Metnin hemen her kelimesi lugat bakımından açıklanmış, dil, mantık, fıkıh usulü ve kelâm açısından tahlil edilmiş, bu arada şârih bazı konularda tenkitlerini ve kendi tercihlerini de belirtmiştir. 7. Takıyyüddin es-Sübkî, el-İbhâc fî şerḥi’l-Minhâc (nşr. Şa‘bân M. İsmâil, Kahire 1401/1981; Beyrut 1404). Takıyyüddin es-Sübkî eseri “Muḳaddimetü’l-vâcib”e kadar şerhetmiş, vefatı üzerine kalan kısmı oğlu Tâceddin es-Sübkî tamamlamıştır (I, 104-109). 8. Cemâleddin el-İsnevî, Nihâyetü’s-sûl fî şerḥi Minhâci’l-uṣûl. Eserin en güzel şerhlerinden olup bunun üzerine de birçok şerh ve hâşiye yazılmıştır (eserin temel özellikleri ve hâşiyeleri için bk. DİA, XXIII, 160-161; Celâleddin Abdurrahman, s. 346-348, 358-359). 9. Zeynüddin el-Irâkī, et-Taḥrîr limâ fî Kitâbi’l-Minhâc mine’l-maʿḳūl ve’l-menḳūl. Üsâme Muhammed Abdülazîm eseri Ezher Üniversitesi’nde doktora tezi olarak neşre hazırlamıştır (a.g.e., s. 350). 10. Muhammed b. Hasan el-Bedahşî, Menâhicü’l-ʿuḳūl fî şerḥi Minhâci’l-uṣûl (Şerḥu’l-Bedaḫşî diye meşhur olmuştur, Beyrut 1405/1984, İsnevî’nin Nihâyetü’s-sûl’ü ile birlikte). 11. Yâsîn Süveylim Tâhâ, Ṣafvetü’l-beyân fî şerḥi Minhâci’l-vüṣûl. Şârih bu şerhini Muḫtaṣaru Ṣafveti’l-beyân adıyla kısaltmıştır (Kahire 1395-1396/1975-1976, üç cüzü bir arada). Minhâcü’l-vüṣûl’e dair Nûreddin Ferec b. Muhammed el-Erdebîlî, Bahâeddin Tâhir b. Ahmed el-Kazvînî, Muhammed Emîn b. Abdülazîz el-Hancî, Kemâleddin İbnü’l-Hümâm, Bedreddin Muhammed b. Es‘ad et-Tüsterî, Abdurrahman b. Atâullah ve başkaları da şerh yazmışlardır (a.g.e., s. 338-357).

Minhâcü’l-vüṣûl’deki hadislerin tahrîciyle ilgili çalışmalar da yapılmış olup bazıları şunlardır: Bedreddin ez-Zerkeşî, el-Muʿteber fî taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Minhâc ve’l-Muḫtaṣar (nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, Küveyt 1404); İbnü’l-Mülakkın, Teẕkiretü’l-muḥtâc ilâ eḥâdîs̱i’l-Minhâc (nşr. Hamdî Abdülmecîd es-Selefî, Beyrut 1415/1994); Zeynüddin el-Irâkī, Taḫrîcu eḥâdîs̱i’l-Minhâc (Taḫrîcü’l-eḥâdîs̱ ve’l-âs̱âri’l-vâḳıʿa fî Minhâci’l-Beyżâvî, nşr. Muhammed b. Nâsır el-Acmî, Beyrut 1409/1989); Ebü’l-Fazl İbnü’s-Sıddîk el-Gumârî, el-İbtihâc bi-taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Minhâc (nşr. Semîr Tâhâ el-Meczûb, Beyrut 1405/1985).

İsnevî, Zevâʾidü’l-uṣûl ʿalâ Minhâci’l-vüṣûl’de (nşr. Muhammed Sinân Seyf el-Celâlî, Beyrut 1413/1993; nşr. Hüseyin Mutâvî et-Tertûrî, Riyad 1413/1993) Minhâc’da bulunmayıp Fahreddin er-Râzî’nin el-Maḥṣûl’ü, Seyfeddin el-Âmidî’nin el-İḥkâm’ı ve İbnü’l-Hâcib’in el-Muḫtaṣar’ında yer alan meseleleri açıklamıştır. Tabakat kitaplarında Minhâcü’l-vüṣûl’ün Şemseddin Muhammed b. Rıdvân el-Mevsılî, Muhammed b. Osman ez-Zer‘î, Zeynüddin el-Irâkī, Ahmed b. Yûsuf el-Kürdî, Yûsuf b. Dâvûd el-Aynî, İbn Receb olarak tanınan Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed et-Tûhî gibi âlimler tarafından nazma çevrildiği kaydedilir (a.g.e., s. 359-362).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 113 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.