Mİ‘YÂR-ı SEDÂD

Geleneksel tarzda yazılmış ilk Türkçe mantık kitabıdır. Oğlu Ali Sedad’ın bildirdiğine göre müellif, oğlunun faydalanması için telif ettiği esere onun adına izâfeten Mi‘yâr-ı Sedâd ismini vermiştir. Ali Sedad da Mîzânü’l-ukūl fi’l-mantık ve’l-usûl adlı kitabını (İstanbul 1303) yazarken bu eserden geniş ölçüde yararlanmıştır (Öner, Erdem, II/6 [1986], s. 770, 774, 778, 780). Ancak Ali Sedad geleneğin dışına çıkarak Avrupa’daki yeni mantık akımlarını, yöntem ve kavramlarını da dikkate almıştır. Mi‘yâr-ı Sedâd’ın İstanbul baskısının (1303) iç kapağında eserin ibtidâî mekteplerinde okutulmak üzere yazıldığı, fakat iri harflerle basılan kısımların metin olarak rüşdiyede de okutulabileceği belirtilmektedir. Eser, geleneksel mantık kitaplarındaki plana uygun olarak bir mukaddime ile “tasavvurât” ve “tasdîkāt” bahislerinin yer aldığı iki ana bölümden (makale) oluşmaktadır. Mukaddimede mânalı lafızlar konusu incelenmekte, bilginin tasavvur ve tasdik diye ikiye ayrıldığı belirtilerek mantığın konusu ve amacı bakımından tanımı üzerinde durulmaktadır. İki kısımdan (bab) meydana gelen tasavvurât bölümünün ilk kısmında tasavvurların ilkeleri olan beş küllî, ikinci kısmında tarif konusu ele alınmaktadır. İkinci bölüm dört kısım olup burada sırasıyla mutlak önermeler (kazâyâ-yı mutlaka), kıyas şekilleri (suver-i akyise), modal önermeler (müveccihât) ve tasdik türleri (mevâdd-ı kıyâs) işlenmektedir. Eserin sonunda geleneğe uyularak beş sanat konusu incelenmektedir.

Müellif kipli önermeleri ele alırken herhangi bir isim kaydetmeden mantıkçıları mütekaddimîn ve müteahhirîn diye ikiye ayırmaktadır. Necati Öner, Mi‘yâr-ı Sedâd’ın kaynağının Esîrüddin el-Ebherî’nin Îsâġūcî’si olduğunu ileri sürmektedir (a.g.e., II/6 [1986], s. 782-784). Kitabın planına ve kullanılan bazı kavramlara bakarak kaynaklarının Gazzâlî sonrası mantıkçılar olduğu söylenebilir. Çünkü eserin plan yönünden İbn Sînâ sisteminden epeyce ayrıldığı noktalar vardır. Meselâ kategoriler beş küllî kadar ayrıntılı biçimde işlenmemekte, önermelerin artıklık ve karşıtlık ilişkisi onların nitelik ve niceliğiyle karıştırılmış olarak verilmekte, önermelerin kipleri ve doğruluk değerleri (tasdîkāt) -İbn Sînâ sisteminin aksine- kıyaslar incelendikten sonra kaydedilmekte, yine önermeler doğruluk açısından “bedîhî” ve “nazarî” şeklinde ikiye ayrılmakta, bedîhî olan da “aklî” ve “hâricî” diye sınıflandırılmakta olup bu usul ne İbn Sînâ’da ne de Gazzâlî’de vardır. Klasik mantıkta kıyasın içeriği olarak ele alınan burhan, cedel, mugalata, hatâbe ve şiire Mi‘yâr-ı Sedâd’da yalnızca birer cümle ile yer verilmektedir.

Mi‘yâr-ı Sedâd Türkçe yazılmakla birlikte mantık terimlerinin Arapça’da olduğu gibi bırakılması yüzünden Arapça bilmeyen kişilerin eseri okuyup anlaması oldukça zordur. Hilmi Ziya Ülken gibi bazı araştırmacılara göre Mi‘yâr-ı Sedâd, o zamana kadar sûrî mantık konusunda Türkçe yazılmış en mükemmel mantık kitabı olup Batılılaşma’ya karşı çıkarak yerli kaynaklara dayanmak, bunun için de eski kaynakları tercüme edip onlara dayalı telif çalışmaları yapmak gerektiğini savunan bir zihniyetin ürünüdür. Nitekim Ahmed Cevdet Paşa öz kaynaklara dönmenin ateşli bir savunucusu olmuştur (Ülken, s. 766-768). İki defa basılan Mi‘yâr-ı Sedâd’ı (İstanbul 1293, 1303) Kudret Büyükcoşkun Latin harfleriyle neşretmiş (Mantık Metinleri, İstanbul 1998, II, 11-108), ayrıca Hasan Tahsin Feyizli (Ankara 1988) ve Necati Demir (Ankara 1998) tarafından sadeleştirilerek yayımlanmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 201-202 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.