MÜBÂREK AİLESİ

Ailenin soyu kaynaklara göre Hz. Hasan’a dayanmaktadır. Oldukça erken bir dönemde Mağrib’e intikal eden aileden bilinen ilk kişi Muhammed el-Hâc b. Ali’dir. Bu zat Cezayir’de Benî Düvâle’nin 3 km. doğusunda bulunan ve kendi adıyla anılan bir köyde yaşadı. Torunlarından biri Akdeniz kıyısındaki Dillîs’e yerleşti ve orada imam-hatiplik yaptı, diğer kuşaklar da bu görevi devam ettirdiğinden Belhatîb (Hatipoğlu) lakabıyla şöhret buldu. Ailenin öne çıkan isimlerinden biri XII. (XVIII.) yüzyılda yaşayan Muhammed Belhatîb’dir. Halvetî tarikatı şeyhlerinden Ali b. Îsâ ile yakın irtibat kuran Muhammed Belhatîb, onun isteği üzerine dinî ilimleri öğretmek amacıyla bedevî kabilelerin yaşadığı bölgeye gitti ve dedesinin kabri yakınlarındaki Benî Düvâle köyüne yerleşti.

Muhammed el-Mübârek (1808-1853). Muhammed Belhatîb’in oğludur. Kur’an’ı ezberledikten sonra dinî ilimleri tahsil etti. Babasının tavsiyesiyle Halvetî şeyhi Ali b. Îsâ’ya, onun vefatından sonra da halifesi Muhammed Mehdî es-Seklâvî’ye intisap etti. Dinî ilimleri öğretmek için Berberî köylerine yerleşti, burada Muhammed et-Tayyib ve Muhammed el-Münevver adlı iki oğlu oldu. Bu dönemde Fransızlar Cezayir’i işgal etmişti. Cezayirliler’in 1832’de Emîr Abdülkādir el-Cezâirî’yi kendilerine yönetici seçerek başlattıkları isyana Muhammed el-Mübârek destek verdi. Emîr Abdülkādir’in 1847’de Fransızlar’a teslim olması üzerine Muhammed el-Mübârek ve şeyhi Muhammed el-Mehdî Şam’a göç etmeye karar verdi. Muhammed el-Mübârek göç sırasında Beyrut’ta doğan oğluna kendi adını verdi. Ardından Şam’da Haydariyye Medresesi yakınlarına yerleşip ders vermeye başladı. Vefatında Cebelikāsiyûn’da Zülkifl Kabristanı’na defnedildi.

Muhammed b. Muhammed el-Mübârek (1847-1912). Muhammed el-Mübârek’in vefatından sonra oğulları ilim tahsiline Şam’da devam etti. Özellikle oğlu Muhammed, Emîr Abdülkādir el-Cezâirî’nin himayesinde yetişti, dinî ilimlerde ve edebiyat alanında ileri seviyeye ulaştı. 1896’da kardeşi Muhammed Tayyib vefat edince yerine Haydariyye Medresesi’nde hocalık görevini üstlendi. Burada tasavvuf, fıkıh, edebiyat ve tarih dersleri verdi. Önde gelen öğrencileri arasında oğlu Abdülkādir el-Mübârek ve meşhur edip Muhammed Kürd Ali zikredilebilir. Okuttuğu bazı kitaplar hakkında şerh ve hâşiyeler kaleme almış, yazılarında dönemin sanatlı nesir üslûbunu kullanmıştır. Bazı eserleri şunlardır: Ebhâ maḳāme fi’l-müfâḫare beyne’l-ġurbe ve’l-iḳāme (Dımaşk 1296), Müfâḫare beyne’s-semâʾ ve’l-arż (Dımaşk 1299), Levʿatü’ḍ-ḍamâʾir ve demʿatü’n-nâẓır fî ris̱âʾi ʿAbdilḳādir (Dımaşk 1300), Meʿâricü’l-irtiḳāʾ ilâ semâʾi’l-inşâʾ (Dımaşk 1300), el-Maḳāmetü’l-luġziyye ve’l-maḳāletü’l-edebiyye (Dımaşk 1300), Ġarîbü’l-enbâʾ fî münâẓarati’l-arż ve’s-semâʾ (Dımaşk 1302; makāme türündeki bu üç eseri Muhammed Hassân et-Tayyân ayrıca yayımlamıştır, Beyrut 2000), Naḍratü’l-biḥâr fî muḥâvereti’l-leyli ve’n-nehâr (Beyrut 1308), Behcetü’r-râʾiḥ ve’l-ġādî fî eḥâsini meḥâsini’l-vâdî (Beyrut 1313; Dımaşk vadisinin tasvirine dairdir), el-Maḳāmâtü’l-ʿaşr li-ṭalebeti’l-ʿaṣr (Harîrî’nin Maḳāmât’ından seçmelerdir, Beyrut 1321).

Abdülkādir b. Muhammed el-Mübârek (1876-1945). Muhammed b. Muhammed el-Mübârek’in oğludur. İlk eğitimini babasından aldı, onun kurduğu Habbâl adlı okulda öğrenimine devam etti. Bu okuldaki arkadaşlarından Muhammed Kürd Ali ile aralarında sıkı bir dostluk kuruldu. Ardından askerî rüşdiyeye kaydolduysa da çok geçmeden oradan ayrıldı. Babasının arkadaşı Tâhir el-Cezâirî’den ders aldı. Emîn Süveyd, Atâ el-Kesem ve Bedreddin el-Hasenî diğer hocaları arasındadır. İslâmî ilimlere dair ders almakla birlikte daha çok Arap dili ve edebiyatına meyletti, çalışmalarını bu alanda yoğunlaştırdı. 1893’te Necâh mektebini kurdu. 1909’da Dımaşk İdâdîsi’nde ve aynı yıl Anber Mektebi’nde Arapça hocalığı yaptı. Bu dönemde Türkler’le Araplar arasındaki din kardeşliğine vurgu yapan çeşitli şiirler yazdı. Sonraki dönemlerde Şerîf Hüseyin’in hareketini destekledi. 1919’da faaliyete geçen el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Arabî’nin kurucuları arasında yer aldı. Bu kurumdaki görevinin yanı sıra Yâsin Hilmi Paşa el-Hâşimî’nin başkanlığında oluşturulan Askerî Terimleri Arapçalaştırma Komisyonu’na üye seçildi ve Arapça’ya pek çok kelime kazandırdı. Telefon karşılığında “hâtif” kelimesi bunlardan biridir. 1929-1930’da açılan Yüksek Edebiyat Okulu’nda dil bilimi (fıkhü’l-luga) dersleri verdi. Son olarak 1942’de açılan Yüksek Öğretmen Okulu’nda Arapça hocalığı yaptı. Öğrencileri arasında Ali et-Tantâvî, Enver el-Attâr, Zekî el-Mehâsinî, Cemîl Sultân, Abdülkerîm el-Kermî sayılabilir. 27 Kasım 1945 tarihinde vefat etti ve Bâbüssagīr Kabristanı’nda Bilâl-i Habeşî’nin kabrinin yakınına defnedildi. Türkçe ve İngilizce biliyordu. Muhammed, Memduh, Adnân, Hânî, Mâzin ve Abdülhâdî adlı oğulları vardı.

Eserleri. 1. Şerḥu’l-Maḳṣûreti’d-Düreydiyye. İbn Düreyd’e ait eserin şerhidir. Dil ve edebiyatla ilgili geniş bilgiler içeren kitap Mâzin el-Mübârek’e göre babası Abdülkādir el-Mübârek’in en önemli çalışmasıdır (nşr. İbrâhim Abdullah, Dımaşk 2014).

2. Ferâʾidü’l-edebiyyâti’l-ʿArabiyye. Seçme metinler ve bunların açıklamalarından oluşmaktadır (Dımaşk, ts.).

3. Kifâyetü’l-müteḥaffıẓ ve nihâyetü’l-mütelaffıẓ. İbnü’l-Ecdâbî’nin fıkhü’l-luga mahiyetindeki eserinin tahkik ve şerhidir (nşr. Gāzî Tuleymât, Dımaşk 2003).

4. eṣ-Ṣabru maṭıyyetü’n-necâḥ. İbnü’z-Zahîr el-Erbilî’nin hikemiyata dair kasidesinin şerhidir (nşr. Mâzin el-Mübârek, Dımaşk 1990).

Müellifin bunların dışında oğlu Mâzin el-Mübârek’e intikal eden kütüphanesinde yazma halinde Muḫtârât şiʿriyye, Ṭarâʾif ḥikemiyye, Şerḥu Bânet Süʿâd, Kürrâsât Medresiyye adlı kitapları bulunmaktadır.

Muhammed b. Abdülkādir el-Mübârek (1912-1981). Şeyh Abdülkādir el-Mübârek’in oğludur. İlk eğitimini babasından aldı, ardından okula devam etti ve 1932’de liseden mezun oldu. Edebiyat ve Hukuk fakültelerinde öğrenim görüp her ikisini de 1935’te tamamladı. Ayrıca çeşitli âlimlerin özel derslerine devam etti. Hocalarının başında Bedreddin el-Hasenî gelir. Üniversiteden mezun olduktan sonra kazandığı bursla Sorbonne Üniversitesi İslâm Araştırmaları Enstitüsü’ne girdi. Burada Arap dili ve edebiyatı, Fransız edebiyatı ve sosyoloji alanında araştırmalar yaptı. 1937’de Sorbonne Üniversitesi’nden edebiyat lisans diploması, 1938’de de sosyoloji ve ahlâk diploması aldı. Fransa’da Emîr Şekîb Arslan ile tanıştı ve onun görüşlerinden faydalandı. Cezayirli Müslüman Âlimler Cemiyeti’ne katılarak çeşitli faaliyetlerde bulundu. Fransızlar’ın 1946’da Suriye’den çekilmesi üzerine eğitim müfredatı komisyonuna ve Arap dili dersleri müfettişliğine tayin edildi. 1947’de İslâmî Cephe’den Dımaşk milletvekili seçildi. 1949-1952 yıllarında İş, Ulaşım ve Tarım bakanlıklarında bulundu. 1958 yılına kadar çeşitli sürelerle milletvekilliği yaptı. 1954’te Dımaşk Şeriat Fakültesi’nin kuruluşunda etkin rol üstlendi, Mustafa es-Sibâî’nin rahatsızlanmasından sonra 1958-1964 yıllarında bu fakültenin dekanlığını yürüttü. Ardından Sudan Ümmüdürman Üniversitesi’ne geçti ve 1966-1969 arasında İslâmî İlimler Bölümü’nün başkanı olarak çalıştı. Suudi Arabistan’da Ümmülkurâ ve Melik Abdülazîz üniversitelerinde, ayrıca Ürdün Üniversitesi’nde ders verdi. Ölümüne kadar Cidde’de Melik Abdülazîz Üniversitesi’nde hocalığa devam etti. Vefatında Cennetü’l-bakī‘a defnedildi. Muhammed b. Abdülkādir, İbn Teymiyye ve İbn Kayyim el-Cevziyye’nin görüşlerinden etkilendiğini ve tasavvuf konusunda onların görüşlerine meylettiğini ifade etmiş, bundan dolayı babasının ve hocası Bedreddin el-Hasenî’nin bazı görüşlerini benimsememiştir.

Eserleri. Muhammed b. Abdülkādir’in basılmış eserlerinden bazıları şunlardır: el-Câḥiẓ ve fennü’l-ḳaṣaṣ fî Kitâbihi’l-Buḫalâʾ: Dirâse ve nuṣûṣ (Dımaşk 1940), el-Ḳurʾânü ʿArabiyyü’l-ḫiṭâb insâniyyü’r-risâle (Dımaşk 1959), el-Ümmetü’l-ʿArabiyye fî maʿreketi taḥḳīḳi’ẕ-ẕât (Dımaşk 1959), Min Menheli’l-edebi’l-ḫâlid: Dirâse taḥlîliyye (Dımaşk 1959), Ḫaṣâʾiṣü’l-ʿArabiyye ve menhecühe’l-aṣîl fi’t-tecdîd ve’t-tevlîd (Kahire 1960), Fıḳhü’l-luġa: Dirâsât taḥlîliyye muḳārene li’l-kelimâti’l-ʿArabiyye (Dımaşk 1960; Beyrut 1964), Naḥve insâniyye saʿîde ev ḥalaḳāt min niẓâmi’l-İslâm (Dımaşk 1960; Yarınki Dünya: Özlenen İnsanlık, trc: Hüsamettin Cemal, İstanbul 1976), el-Müctemaʿu’l-İslâmiyyü’l-muʿâṣır (Dımaşk 1967; Beyrut 1971), ed-Devle ve niẓâmü’l-ḥisbe ʿinde İbn Teymiyye (Dımaşk 1967), Niẓâmü’l-İslâm: el-ʿAḳīde ve’l-ʿibâde (Beyrut 1968), Ẕâtiyyetü’l-İslâm emâme’l-meẕâhib ve’l-ʿaḳāʾid (Beyrut 1969), el-Fikrü’l-İslâmiyyü’l-ḥadîs̱ fî müvâceheti’l-efkâri’l-ġarbiyye (Beyrut 1970), Ârâʾü İbn Teymiyye fi’d-devle ve medâ tedaḫḫulihâ fi’l-mecâli’l-iḳtiṣâdî (Beyrut 1970), el-Ümmetü ve’l-ʿavâmilü’l-mükevvine lehâ (Dımaşk 1970), Niẓâmü’l-İslâm: el-İḳtiṣâd mebâdiʾ ve ḳavâʿid ʿâmme (Beyrut 1972; İslam’da İktisat Nizamı: Esasları ve Genel Kaideleri, trc. Hüsamettin Cemal, İstanbul 1978), Niẓâmü’l-İslâm: el-Ḥükm ve’d-devle (Beyrut 1989; İslâm Nizamı: Devlet ve Hükümet, trc. Hüsamettin Cemal, İstanbul 2013). Ayrıca Mevsûʿatü Cemâl ʿAbdinnâṣır fi’l-fıḳhi’l-İslâmî = Mevsûʿatü’l-fıḳhi’l-İslâmî’nin hazırlanmasında öncülük etmiş, Ebü’l-Kāsım ez-Zeccâcî’nin el-Îżâḥ fî ʿileli’n-naḥv’i ile (Dımaşk 1373) Takıyyüddin İbn Teymiyye’nin es-Siyâsetü’ş-şerʿiyye’sini (Beyrut 1966) yayımlamıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Ziriklî, el-Aʿlâm, IV, 45.

Muhammed Kürd Ali, el-Muʿâṣırûn (nşr. Muhammed el-Mısrî), Dımaşk 1401/1980, s. 367-372.

M. Mutî‘ el-Hâfız – Nizâr Abâza, Târîḫu ʿulemâʾi Dımaşḳ, Dımaşk 1406/1986, II, 605-606.

M. Abdüllatîf Sâlih el-Ferfûr, Aʿlâmü Dımaşḳ fi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer el-hicrî, Dımaşk 1408/1987, s. 191.

Ali et-Tantâvî, Ẕikreyât, Cidde 1989, I, 111-120.

M. Cemîl eş-Şattî, Aʿyânü Dımaşḳ, Dımaşk 1414/1994, s. 428.

Hüsnî Edhem Cerrâr, Muḥammed el-Mübârek: el-ʿÂlim ve’l-müfekkir ve’d-dâʿiye, Amman 1998.

Muhammed el-Meczûb, ʿUlemâʾ ve müfekkirûn ʿaraftühüm, Kahire, ts. (Dârü’l-i‘tisâm), I, 229-264.

Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî, ʿİḳdü’l-cevher fî ʿulemâʾi’r-rubʿi’l-evvel mine’l-ḳarni’l-ḫâmis ʿaşer, Beyrut 1427/2006, II, 2083-2084.

İbrâhim ez-Zeybek, ʿAbdülḳādir el-Mübârek el-ʿallâmetü’l-luġavî, Dımaşk 2011.