MÜDERRİS, Abdülkerîm

Mayıs 1905’te dünyaya geldi. Kendisinin verdiği bu tarihe karşılık bazı kaynaklarda 1901’de doğduğu kaydedilir (Yûnus İbrâhim es-Sâmerrâî, s. 442; M. Ali Suveyrekî, s. 441). Ayrıca otobiyografisinde isim zincirini kaydederken babasının adından sonra doğum yeri olarak Hûrmâl nahiyesine bağlı Tekye köyünü zikretmesi (ʿUlemâʾünâ, s. 324; Dânişmendân-ı Kürd, s. 237) bazı müelliflerin (M. Hayr Ramazan Yûsuf, s. 315) yanılarak burayı onun doğum yeri olarak anlamasına yol açmış, bir soru üzerine burada babasının, kendisinin ise Halepçe’ye bağlı Dereşîş köyünde doğduğunu belirtmiştir (Rebâh Âl-i Ca‘fer, bk. bibl.). Hevzikādî isimli Kürt aşiretine mensuptur. İlk dinî bilgileri babasından aldı. Daha çocuk yaşta iken babası vefat edince annesi ve yakınlarının himayesinde tahsilini sürdürdü; kendi köyü ile çevre köylerdeki medreselerde Arapça sarf ve nahiv okudu. I. Dünya Savaşı başlarında Süleymaniye şehrine gitti ve oradaki Melkendî Mescidi ile Molla Muhammed Emîn Bâlîkedrî Mescidi’nde öğrenimine devam etti. Kıtlık olunca buradan ayrılıp bir süre Berzence’de ve Ebû Ubeyde’de kaldı. Ardından Tavîle’ye giderek Nakşî şeyhi Alâeddin b. Ziyâeddin Ömer Tevîleî’nin (Tavîlî) Hânkāh-ı Dûrû Medresesi’ne girdi. Arapça’nın yanı sıra mantık, âdâb-ı bahs, teşrîh, felekiyyât, fıkıh okudu. Şeyh Alâeddin 1920’de Beyâre’ye yerleştiğinde onu da yanına çağırdı. Beyâre’de Ebû Ubeyde Medresesi’nde Molla Muhammed Saîd Ubeydî’den mantık, Bâlek’te Molla Mahmûd Bâlekî’den ferâiz, akaid, şeyhinin emriyle tekrar döndüğü Beyâre’de Molla Ahmed-i Reş’ten akaid ve belâgat dersleri aldı. Ahmed-i Reş Süleymaniye’ye gidince kendisine eşlik etti (1921), hocası Gelâle köyüne intikal ettiğinde o da Süleymaniye’de Ömer İbnü’l-Karadâğî’nin Mevlânâ Hâlid Hankahı Medresesi’ndeki derslerine devam etti; sarf, nahiv, belâgat, mantık, hendese, hesap, astronomi, kelâm, fıkıh ve usûl-i fıkha dair çeşitli kitapları okuyarak icâzet aldı (1925).

1930 yılının sonlarına kadar Halepçe yakınlarındaki Nergisecâr köyünde ders veren Abdülkerîm Müderris, bu tarihte şeyhi Alâeddin Tevîleî’nin isteği üzerine Beyâre’ye giderek onun hankahındaki medresede müderrisliğe başladı. Burada bulunan zengin kütüphaneden, ayrıca şeyhini ziyarete gelen ilim adamlarından faydalanma, onlarla bilgi alışverişinde bulunma imkânına kavuştu; şeyhin gözde talebe ve müridleri arasına girdi, çevresinde geniş bir talebe halkası teşekkül etti. Süleymaniye’ye göç ettiği 1952 yılına kadar yaklaşık kırk beş talebeye icâzet verdiğini kendisi kaydeder. Bu sebeple Abdülkerîm-i Beyâre ve Abdülkerîm Müderris diye tanınır. İcâzet verdiği öğrencileri arasında Abdülkādir-i Geylânî’nin soyundan Şeyh Afîfüddin Geylânî, Şeyh Abdülkādir el-Ânî, bazı eserlerini neşreden Muhammed Ali Karadâğî, Râfi‘ Tâhâ er-Rifâî, Abdüddâim Hevrâmânî, Molla Muhammed Zâhid Ziyâî-yi Pâveî, Molla Muhammed Emîn Kelâşî ve İran Sünnî ulemâsından Molla Abdülmecîd Muvahhid Nâdirî yer alır. Süleymaniye’de Hacı Han Mescidi’nde, 1955’te gittiği Kerkük’te Şeyh Cemil Tâlibânî’nin hankahında müderrislik yaptı. Bağdat’ta Abdülkādir-i Geylânî Camii Medresesi müderrisi Muhammed Kızılcî’nin vefatı üzerine gittiği bu şehirde önce Ahmediye Camii imamlığına, ardından çok arzu ettiği Abdülkādir-i Geylânî Camii medresesi müderrisliğine tayin edildi. 1973’te emekliye ayrıldıktan sonra da bu Kādiriyye Âsitânesi’nde ders verdi, imamlık, irşad ve fetva görevleri yanında telifle meşgul oldu. Şiirlerinde “Nâmî” mahlasını kullandı. Şâfiî fıkhı ve tefsir başta olmak üzere İslâmî ilimler alanındaki geniş bilgisi, Kürt tarihi ve edebiyatıyla ilgili çalışmaları sayesinde doğu ve batı İslâm dünyasının birçok bölgesinde tanındı. Bağdat’ta Necmeddin el-Vâiz’in ölümünün (1976) ardından Cem‘iyyetü râbıtati’l-ulemâ’nın başkanlığına getirildi. 1947’de kuruluşundan itibaren el-Mecmau’l-ilmiyyü’l-Irâkī’nin üyesiydi. Ayrıca Ürdün ve Suriye Mecmau’l-lugati’l-Arabiyye’nin misafir üyelerindendi. İlmî kişiliği yanında Nakşibendiyye ile Kādiriyye tarikatlarına intisabı ve bölge meşâyihi hakkındaki kitapları sebebiyle bu çevrelerde de kendisine büyük saygı duyuldu. Amerika Birleşik Devletleri’nin 2003 yılında Irak’ı işgali üzerine cihad fetvası vererek herkesin işgal güçlerine karşı savaşması gerektiğini söyledi. Abdülkerîm Müderris 30 Ağustos 2005 tarihinde Bağdat’ta vefat etti ve Kādiriyye Âsitânesi’nin hazîresinde defnedildi. Bir kaynakta ölüm tarihinin 1994 olarak verilmesi (M. Hayr Ramazan Yûsuf, s. 315) hatalıdır. İbrâhim Ebûbekrî, İran Özgür İslâm Üniversitesi Mehâbâd Şubesi Fars Dili ve Edebiyatı Bölümü’nde Şerḥ-i Aḥvâl u Âs̱âr-i Üstâd ʿAbdülkerîm Müderris adıyla bir tez hazırlamıştır (1388 hş.).

Eserleri. Kürtçe. Telif. 1. Binâhayê Baḫteverî. Dinin temel esasları ile Hz. Peygamber ve ilk dört halifenin sîretine dair doksan dokuz soru ve cevabını içerir (Bağdat 1948; Far. trc. Celâl Fârûkī, Esâs-ı Saʿâdet, Senendec 1387 hş., 1389 hş., 5. baskı).

2. Âvê Ḥayât. Büyük peygamberlerin kıssalarına dairdir (Bağdat 1949; Far. trc. Celâl Fârûkī, Âb-ı Ḥayât, Senendec 1383 hş., 1388 hş., 1390 hş.; Far. trc. Abdülgaffâr Baba Saferî, Urmiye 1384 hş.).

3. Çil Çerâyê İslâm. İslâm ahlâkına dair kırk hadis ve Kürtçe açıklamalarıdır (Bağdat 1954; Süleymaniye 1967; Far. trc. Hamîd Müsteân, Çihil Çerâġ-ı İslâm, Senendec 1379 hş., 1380 hş.).

4. Nûr u Necât. Hz. Peygamber ve ashabının örnek ahlâkına dair bir kasidedir (Kerkük 1956).

5. İḳbâlnâme. Hikmetle ilgili manzum bir eserdir (Bağdat 1956).

6. Nûrê Ṣabâḥ (Kerkük 1957).

7. Bârânê raḥmet. Hz. Peygamber’le ilgili şiirler içerir (Kerkük 1958; Bağdat 1982; Mehâbâd 1363 hş.; Senendec 1389 hş.).

8. Şerîʿatê İslâm. Şâfiî fıkhına dair bir eser olup başta Nevevî’nin Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn’i ve Zekeriyyâ el-Ensârî’nin Fetḥu’l-vehhâb’ı ile Menhecü’ṭ-ṭullâb’ına Süleyman Cemel’in hâşiyesi olmak üzere çeşitli eserlerden faydalanılarak yazılmıştır (I-VI, Bağdat 1970-1976; I-IV, Sakız 1366 hş.; Far. trc. Muhammed Ensârî, Pâve 1372 hş.; Senendec 1388 hş.).

9. Vetârîyê Âyînî Bû-Rûjânîheynî. Arapça cuma hutbelerinin Kürtçe açıklamalarıdır (I-II, Bağdat 1970-1984).

10. Dû Rişte. Ahmed-i Hânî’nin Nûbahâr’ına benzer Arapça-Kürtçe manzum bir sözlüktür (Bağdat 1392, 1983).

11. Serçâveyê Âyîn (dinin kaynağı, Bağdat 1973, 1982; Sakız 1366 hş., 1368 hş.; Senendec 1384 hş.).

12. Behâr u Gülzâr. İrşad, hikmet, edeple bazı âyet ve hadislerin tefsirine dair manzum-mensur bir eserdir (Bağdat 1977; Senendec 1374 hş., 1387 hş.).

13. Yâdê Merdân. Birinci cilt Hâlid el-Bağdâdî’nin hayatına dair hacimli bir girişle birlikte Farsça, Arapça ve Kürtçe eserleri, şiirleri ve mektuplarının neşri; ikinci cilt, Hâlid el-Bağdâdî’nin halifesi Osman Sirâceddin Tavîlî ve ahfadı ile Hevrâmân Nakşî meşâyihi ve ulemâsı hakkındadır (I-II, Bağdat 1979-1983; Senendec 1385 hş.).

14. Tefsîrê Nâmî bo Ḳurʾânê Pîroz (nşr. Muhammed Ali Karadâğî, I-VII, 1400-1404/1980-1984; I-VII, Sakız 1369-1370 hş.; Senendec 1389 hş.). Müellif Kürtçe yazılmış önemli tefsirler arasında yer alan bu eserini Ḫulâṣeî Tefsîrê Nâmî adıyla ihtisar etmiştir.

15. Mevlûdnâme u Miʿrâcnâme (Bağdat 1982).

16. Ḥacnâme. Hac menâsiki ve âdâbı hakkında manzum-mensur bir risâledir (Bağdat 1983).

17. Binemâleyê Zânyârân. Irak Kürdistanı’nda tanınmış yirmi sekiz ulemâ ailesine dair bilgi içeren özgün bir eserdir (nşr. Muhammed Ali Karadâğî, Bağdat 1404/1984; Senendec 1389 hş.).

18. Rêkey Rehber le ʿİlmê Uṣûlî (Bağdat 1985).

19. Nûrê Ḳurʾân. Kur’an tarihi ve tecvid konularına dair manzum-mensur bir eserdir (Bağdat 1985).

20. ʿAḳīdeyê Merżıyye. Mutasavvıf âlim ve şair Mevlevî-yi Kürdî’nin Ehl-i sünnet akaidine dair el-ʿAḳīdetü’l-merżıyye adlı 2441 beyitlik manzum eseri üzerine yazılmış bir şerhtir (Bağdat 1407; Tahran 1390 hş.).

21. Şerḥê Taṣrîfê Zencânî (Senendec 1378 hş., 1388 hş.).

22. Rêgâyê Bihişt (Cennetin yolu [şiir], Senendec 1390 hş.).

Arapça. 1. Resâʾilü’l-ʿirfân fi’ṣ-ṣarf ve’n-naḥv ve’l-vażʿ ve’l-beyân. Müellifin eṣ-Ṣarfü’l-vâżıḥ (Bağdat 1956), Miftâḥu’l-edeb ve Ḫulâṣatü’l-beyân adlı risâlelerini ihtiva eder (Bağdat 1398/1978).

2. Cevâhirü’l-fetâvâ: Ḫayrü’z-zâd fi’l-irşâd. Müellif bu eserinde Kürdistan Şâfiî ulemâsının fetvalarını derlemiştir (I-III, Bağdat 1969-1971; I-III, Eşnûye 1369 hş./1400 h.).

3. el-Vesîle fî şerḥi’l-Fażîle. Mevlevî’nin ibadet, hakikat, iman, ihsan, kelâm, ilim, vücud, cevher, cisim, hudûs, sıfât-ı ilâhiyye gibi akaide dair konuları işlediği 2031 beyitlik eserinin şerhidir (Bağdat 1392/1972).

4. el-Mevâhibü’l-ḥamîde fî ḥalli’l-Ferîde. Süyûtî’nin nahve dair manzumesinin şerhi olup yine Süyûtî’nin el-Meṭâliʿu’ṣ-ṣaʿîde adlı şerhiyle birlikte el-Ferâʾidü’l-cedîde ismiyle neşredilmiştir (I-II, Bağdat 1977).

5. Resâʾilü’r-raḥme fi’l-manṭıḳ ve’l-ḥikme. Müellifin el-Miftâḥ, el-Varaḳāt, el-ʿAzîze, el-Vecîhe ve el-Maḳālât fi’l-maʿḳūlâti’l-ʿaşere adlı risâlelerinden oluşmaktadır (Bağdat 1978).

6. ʿUlemâʾünâ fî ḫidmeti’l-ʿilm ve’d-dîn. Başlangıçtan müellifin zamanına kadar Kürt ulemâsı ve ediplerinden 605 kişinin biyografisini alfabetik sırayla içeren bir çalışmadır; İbn Hallikân, Tâceddin es-Sübkî ve İsnevî’nin tabakatları, İbnü’l-Esîr ile İbn Haldûn’un tarihleri, Keşfü’ẓ-ẓunûn, Hediyyetü’l-ʿârifîn, Ziriklî’nin el-Aʿlâm, Kehhâle’nin Muʿcemü’l-müʾellifîn, İbrâhim Fasîh Haydarî’nin ʿUnvânü’l-mecd adlı eserleri başta olmak üzere birçok kaynaktan faydalanılarak kaleme alınmıştır (nşr. Muhammed Ali Karadâğî, Bağdat 1403/1983). Eseri Dânişmendân-ı Kürd der Ḫidmet-i ʿİlm u Dîn adıyla Farsça’ya tercüme eden Ahmed Havârî Neseb (Tahran 1369 hş.), Irak’ın yanı sıra İran ve Türkiye’nin Kürt ulemâsından haklarında bilgi verilmemiş seksen iki kişiyi “Taʿlîḳāt-ı Mütercim” başlığı altında eserin sonuna eklemiştir.

7. Cevâhirü’l-kelâm fî ʿaḳāʾidi ehli’l-İslâm (Bağdat 1414/1993). Müellif bu eserini Ḫulâṣatü manẓûmeti Cevâhiri’l-kelâm adıyla ihtisar etmiştir (Bağdat 1414/1993).

8. el-Verdetü’l-ʿanberiyye fî sîreti ḫayri’l-beriyye. Müellif tarafından yazılan Saʿâdetü’l-beriyye fî şerḥi’l-Verdeti’l-ʿanberiyye adlı şerhiyle birlikte basılmıştır (Bağdat 1994).

9. İsnâdü’l-aʿlâm ilâ ḥażreti seyyidi’l-enâm. İslâm’ın temel esasları, Kur’an, ashabın önde gelenleri, mezhep imamları, ictihad, bid‘at, tarikatların isnadları, fukaha, evliya, mürşidin şartları, mürid, zikir, muhtelif tarikatların silsileleri ve meşhur şahsiyetleri gibi konuları içeren mensur-manzum bir eserdir (Bağdat 1416/1995).

Müderris’in basılan diğer bazı Arapça eserleri de şunlardır: Nûrü’l-İslâm (Bağdat 1978, 1406/1986); el-Envârü’l-ḳudsiyye fi’l-aḥvâli’ş-şaḫṣiyye (Bağdat 1410); Ṣafvetü’l-leʾâlî min Müstaṣfa’l-İmâm el-Ġazzâlî (el-Müstaṣfâ’nın şerhidir, Bağdat 1406/1986; Urmiye 1425/2005; Senendec 1384 hş.); Mevâhibü’r-raḥmân fî tefsîri’l-Ḳurʾân (nşr. Muhammed Ali Karadâğî, I-VII, Bağdat 1406-1407/1986-1987, 1409, 1410); Nûrü’l-îmân fî beyâni iʿtiḳādi’l-müslimîn (Bağdat 1407/1987); İʿlâm bi’l-ġayb ve ilhâm bilâ reyb (Bağdat 1992; Far. trc. Abdullah Hüseynî, Gencîne-i Nâyâb u Bî-ʿayb, Senendec 1390 hş.); el-Ḳaṣîdetü’l-verdiyye fî sîreti ḫayri’l-beriyye (Bağdat 1415/1995); İrşâdü’l-enâm ilâ erkâni’l-İslâm (Bağdat, ts.) (Müderris’in eserlerinin bir listesi için bk. ʿUlemâʾünâ fî ḫidmeti’l-ʿilmi ve’d-dîn, s. 330-332; gerek basılı gerek yazma halindeki Arapça eserleri pdf olarak şu sitede mevcuttur: http://www.niraq.com/niraq/Document.aspx?pid=abdulkrm&cid=abdulkrm005).

Farsça: Fevâʾidü’l-Fevâʾiḥ (Abdürrahim Mevlevî’ye ait el-Fevâʾiḥ [el-ʿAḳīdetü’l-Fârisiyye] adlı 527 beyitlik Farsça eserin şerhidir, Bağdat 1416/1995); Risâle-i Şimşîrkârî ber Firaḳ-ı Nesîm-restgârî der Redd-i Kesânî ki Taḳlîd ve İctihâd râ İnkâr mî Nemâyend.

Neşir: Dîvânê Mevlevî (Molla Abdürrahîm Mevlevî-yi Kürd’e ait divanın bazı yazma nüshaları esas alınarak yapılmış açıklamalı neşridir, Mehâbâd 1364 hş.; Sakız 1367 hş.; Bağdat 1380/1961; Senendec 1382 hş., 1389 hş.); Dîvânê Nâlî (Bağdat 1976, Fatih Abdülkerîm’le birlikte, Urmiye 1364 hş.; Senendec 1376 hş., 1386 hş., 1389 hş., 7. baskı); Dîvânê Maḥvî (Bağdat 1977, 1984; Senendec 1385 hş., 1387 hş., 1389 hş.); Kome le Şiʿrê Faḳī Ḳādirê Hemevend (Bağdat 1980); Mektûbâtê Kâk Aḥmedê Şeyḫ (Kādirî şeyhlerinden Ma‘rûf-i Nûdehî’nin oğlu Kâk Ahmed-i Şeyh’in mektuplarıdır, I-II, Bağdat 1984).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 330-332 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.