MUHÂKALE

Sözlükte “yeni yapraklanmış ekin; tarla” anlamlarındaki hakl kökünden türeyen muhâkale hadislerde yasaklanan bir akid çeşidi olarak zikredilir. Bazı rivayetlerde bu işlem hakl ve hukūl kelimeleriyle de belirtilir. İslâm hukukçuları, hadis şârihleri ve dilciler muhâkalenin terim anlamı için çeşitli açıklamalar getirmişlerdir. 1. Ekinin henüz başağı kurumadan satılması. Bu tanım hakl kelimesinin birinci anlamıyla ilişkilendirilerek yapılmıştır. Garar içeren bu akdin hükmü “meyvenin olgunlaşmadan satımı” mânasındaki muhâdaranınkiyle aynıdır. Tarım ürünlerinin henüz olgunlaşmadan, yani elde edilip edilmeyeceği kesinleşmeden satışı, beklenmeyen durumlardan kaynaklanabilecek düşmanlıklara yol açma ihtimalinden dolayı hadiste yasaklanmıştır (bk. BEY‘; GARAR; MUHÂDARA).

2. Tarladaki taze ekinin kendi cinsinden belli ölçüdeki kurusu karşılığında götürü usulle satılması (el-Muvaṭṭaʾ, “Büyûʿ”, 13; Müslim, “Büyûʿ”, 59, 73, 76, 82-83; Tirmizî, “Büyûʿ”, 14; Nesâî, “Eymân ve’n-nüẕûr”, 45). Câbir b. Abdullah ve Atâ b. Ebû Rebâh’tan rivayet edilen bu tarif hakl kelimesinin ikinci mânasından hareketle yapılmıştır. Muhâkalenin hadislerde genellikle müzâbene ile birlikte zikredilmesi bu tanımı daha isabetli kılmaktadır. Muhâkaleye, trampa akdinin konusunu oluşturan aynı cinsten iki maldan birinin miktarının bilinmezliği, muhtemel eşitsizlikten kaynaklanan ribâ, garar, muhâtara, kumar gibi gerekçelerle cevaz verilmemiştir. Tarladaki ekinin hem miktarı bilinmediğinden hem büyük çoğunlukla akid esnasında tam teslim edilemediğinden faiz ortaya çıkmaktadır (bu konuyu düzenleyen hadis için bk. Müslim, “Müsâḳāt”, 80-81; İbn Mâce, “Ticârât”, 48; Ebû Dâvûd, “Büyûʿ”, 12; Tirmizî, “Büyûʿ”, 23; Nesâî, “Büyûʿ”, 42-44). Şâfiîler’in ifadesiyle butlânının sebebi, miktarlarında eşitlik (mümâselet) bulunduğunun bilinememesinden kaynaklanan ribâ endişesidir. Hanbelîler’e göre miktarların denkliği (müsâvât) konusundaki cehalet fazlalık olduğunun bilinmesi gibidir (Ebü’l-Ferec İbn Kudâme, IV, 151; Burhâneddin İbn Müflih, IV, 139). Mâlikîler nazarında hükmün illeti garar, muhâtara, kumar ve -ribevî mallar için aynı cinsle trampa durumunda- ribâ şüphesidir (el-Muvaṭṭaʾ, “Büyûʿ”, 13). Yasağa rağmen gerçekleştirilen muhâkale akdi feshedilir (Şâfiî, III, 55; İbn Abdülber, II, 321; VI, 443). Satılan malın, tarafları anlaşmazlığa ve aldanmaya sürüklemeyecek ölçüde muayyen veya bilinebilir olması şartı üzerinde İslâm hukukunda ayrıntılı şekilde durulur. Çünkü taraflar arasında anlaşmazlık doğduktan sonra onu çözmeye uğraşmaktansa başlangıçta anlaşmazlık ve aldanma sebeplerini ortadan kaldırmak esastır. Bundan dolayı mebîin miktarı, cinsi, nevi ve vasfının bilinmesi gerekir. Hanefîler vasıf ve miktarla ilgili aldanmanın bulunması halinde akdi fâsid kabul etmişlerdir. Diğer üç mezhebe göre ise söz konusu akid bâtıldır. Ancak ekin henüz tanelenmeden satılmışsa bu işlem ribevî mallardan sayılmayan sapın aynı cins hububatla trampası mahiyetinde olup câiz görülmüştür (hükmü ve istisnası için ayrıca bk. ARÂYÂ; CEHÂLET; CÜZÂF; FAİZ; MÜZÂBENE).

3. Tarlanın, üzerinde yetişecek ekinin belli bir oranı karşılığında ortakçılığa veya kiraya verilmesi. Bir yönüyle şirket, bir yönüyle icâre/kira akdi görünümündeki bu işleme ayrıca “müzâraa, muhâbere” ve Irak’ta “karâh” da denir (Ali Haydar, III, 758). Ancak bazı hadislerde (Buhârî, “Müsâḳāt”, 17; Müslim, “Büyûʿ”, 81-85; Ebû Dâvûd, “Büyûʿ”, 33; Tirmizî, “Büyûʿ”, 55, 72; Nesâî, “Eymân ve’n-nüẕûr”, 45, “Büyûʿ”, 28, 39, 74), Hz. Peygamber’in yasakladığı işlemler arasında muhâkale ile muhâberenin ayrı kalemler halinde beraber zikredilmesi ikisinin aynı şey olduğu hususunda şüphe uyandırmaktadır. Başka hadislerde ise (Müslim, “Büyûʿ”, 113; İbn Mâce, “Rühûn”, 10; Ebû Dâvûd, “Büyûʿ”, 31; Nesâî, “Eymân ve’n-nüẕûr”, 45) muhâkale veya hakl ziraat ortakçılığı gibi görünmektedir.

4. Tarlanın belli miktarda kuru ekin karşılığında kiralanması (el-Muvaṭṭaʾ, “Büyûʿ”, 13; Müslim, “Büyûʿ”, 59, 113-114; İbn Mâce, “Rühûn”, 12; Nesâî, “Eymân ve’n-nüẕûr”, 45; Şâfiî, III, 54-55). Bu tarif Ebû Saîd el-Hudrî’den rivayet edilmiştir. Çiftçiler arasında “mücârebe” ve “muhârese” de denen işlem bir çeşit icâre/kira akdidir. Burada yasağın sadece aynı tarlanın ürünü ve sırf ekin cinsinden olan şeylerle mi sınırlı tutulacağı hususları tartışmalıdır.

5. Tarlanın, muayyen kısmında yetişecek ürün karşılığında kiralanması. Dönemin uygulamalarına bakıldığında mal sahiplerinin, kira gelirini garantiye almak veya miktarını yüksek tutmak amacıyla tarlalarını su kaynaklarına daha yakın yahut verimi yüksek kısımlarında bitecek mahsul karşılığında icara verdikleri, bunun da özellikle hasadın düşük kaldığı mevsimlerde kiracı aleyhine sonuçlanarak çekişmelere yol açtığı görülmektedir (bunu doğrulayan hadisler için bk. Müslim, “Büyûʿ”, 114, 117; İbn Mâce, “Rühûn”, 10). Ayrıca ücretin ilk şartı tarafları anlaşmazlığa sürüklemeyecek ölçüde açık ve bilinir olmasıdır. Burada ise kira bedeli kiracının üretiminden bir hisse şeklinde belirlendiğinden kısmî bilinmezlik söz konusudur (son üç işlemle ilgili hükümler için bk. İCÂRE; MÜZÂRAA). Nikolaus Rhodokanakis, Güney Arabistan’daki bir Sebe yazıtıyla ilgili incelemesinde muhâkalenin Eskiçağ’lardan beri kullanıldığını göstermiştir (Haque, s. 15).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 394-395 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.