MUHAMMED ALİ TERBİYET

Tebriz’de doğdu. Tanınmış bir aileye mensuptur. Babası Mirza Sâdık Han’ın soyu Afşarlılar’dan Nâdir Şah’ın (1736-1747) münşî ve vak‘anüvisi, Târih-i Cihângüşâ-yı Nâdirî’nin yazarı Türk asıllı Mehdî Han’a ulaşır. Muhammed Ali öğrenimi sırasında özellikle tabiat bilimleri, matematik ve astronomiye ağırlık verdi. 1893-1895 yılları arasında Tebriz’de Muzafferî Medresesi’nde öğretmenlik yaptı. Daha sonra bir grup arkadaşıyla birlikte burada Terbiyet Medresesi’ni kurdu. Bu okul kapanınca bir süre Lokmâniyye Medresesi’nde astronomi, coğrafya ve edebiyat okuttu. Kardeşi Mirza Ali Muhammed Han ile birlikte açtığı kitabevi çok geçmeden Meşrutiyet yanlılarının toplantı yeri haline geldi. Bu arada Seyyid Hasan Takīzâde, Seyyid Hüseyin Adâlet ve Yûsuf Han İ‘tisâmülmülk gibi meşrutiyet hareketinin önde gelenleriyle birlikte İran’da ilk ilmî dergi olan Gencîne-i Fünûn’u çıkardı (Ocak 1903 - Ocak 1904). Meşrutiyet’in ilânından bir yıl önce yine başta Takīzâde olmak üzere bir grup aydınla birlikte Mısır’a gitti ve orada Kemâl gazetesinin neşrine katkıda bulundu (1905). 1906’da I. Meşrutiyet’in ilânından rahatsız olan Muhammed Ali Şah 1908’de meclisi kapatıp anayasayı ilga edince buna karşı direnen Tebriz’deki gizli örgütün üyeleri arasında Muhammed Ali Terbiyet de vardı. Burada haftada iki gün yayımlanan ve sadece yirmi beş sayı çıkan İttihâd adlı bir dergi neşretti. Ancak karışıklıkların devam etmesi sebebiyle bir süre sonra yurt dışına çıkan Muhammed Ali İstanbul’a gitti ve başta Almanya olmak üzere Avrupa ülkelerini gezdi, İngiltere’de Edward Granville Browne ile tanıştı. Kütüphanelerde İran tarihi ve kültürüyle ilgili eserleri inceledi. I. Dünya Savaşı’nda İran’ı Rus işgalinden kurtarmak amacıyla Berlin’de kurulan komiteye katıldı. İran’a döndükten sonra 1921’de Doğu Azerbaycan Millî Eğitim müdürlüğüne getirildi ve 1925 yılına kadar bu görevde kaldı. Bu sırada Gencîne-i Maârif adlı aylık bir dergi çıkardı; ayrıca Mecma-i Edeb adıyla bir edebiyat cemiyeti kurdu. Çalıştığı yerin bir odasını kütüphane haline getirdi ve bugün kendi adıyla anılan kütüphanenin çekirdeğini oluşturdu. Aralarında kız okulları da bulunan birçok tesisi eğitime açtı. 1927’ye kadar Gîlân Millî Eğitim müdürlüğünde bulundu. 1928-1930 yılları arasında Tebriz belediye başkanlığı yaptı. Onun zamanında Tebriz’de önemli imar faaliyetleri gerçekleştirildi. Daha sonra birkaç dönem milletvekilli seçilen Muhammed Ali Tebriz’de öldü.

Eserleri. Fazileti, bilgisi ve güçlü hâfızası ile tanınan Muhammed Ali Terbiyet çok sayıda makale ve kitap yazmış olup başlıcaları şunlardır:

1. Dânişmendân-ı Âẕerbâycân. Azerbaycan şair ve ileri gelenlerinin biyografisini içerir (Tahran 1314 hş., 1377 hş.).

2. Târîḫ-i Maṭbûʿât-ı Îrân. Edward Browne tarafından yazma nüshasına dayanılarak İngilizce’ye tercüme edilmiş ve onun The Press and Poetry of Modern Persia adlı eserinin (Cambridge 1914) birinci bölümü olarak yayımlanmıştır.

3. Zâd u Bûm. İran tarihi ve coğrafyasına dairdir (Tebriz 1316, 1319 hş.).

4. Taḳvîm-i Terbiyet. Müellifin seçme yazılarından oluşur (Tebriz 1306 hş.).

Ayrıca Doğu Azerbaycan Millî Eğitim müdürü iken çıkardığı dergi başta olmak üzere birçok dergide ilim, edebiyat ve siyaset alanlarıyla ilgili çok sayıda makale yazmıştır. Bunların Farsça olanlarının bir kısmı Hüseyin Muhammedzâde-yi Sadîk tarafından bir araya getirilerek yayımlanmıştır (Tahran 2535 şş.).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 501-502 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.