MUHAMMED BAHÂEDDİN ERZİNCÂNÎ

Erzincan’ın Kerliç (Keserliç/Keleriç) kasabasında (bugün Üzümlü ilçesinin Karakaya köyü) doğdu. Kaynaklarda Pîr Muhammed Erzincânî olarak geçen (Atâî, s. 62; Hulvî, vr. 149^a; Sarı Abdullah Efendi, s. 143; Mehmed Nazmi Efendi, vr. 80^b) ve bazan kısaca Şeyh Pîrî veya Pîrî Halîfe olarak anılan adına XX. yüzyılın başlarında yazılan eserlerde (Osmanlı Müellifleri, I, 47; Tomar-Halvetiyye, s. 27) Bahâeddin kelimesinin eklendiği görülmektedir. Hayatı hakkındaki son derece sınırlı bilgiler, büyük ölçüde Cemâleddin Hulvî’nin 1030 (1621) yılında tamamladığı Lemezât adlı eserine dayanmaktadır. Abdurrahman-ı Câmî’nin Nefeḥâtü’l-üns’ünü tercüme ederken esere Anadolu’da yetişen velîleri de ilâve eden Lâmiî’nin, Muhammed Erzincânî’nin mürşidi ve Halvetiyye tarikatının ikinci pîri Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî ile Pîr Şükrullah, Dede Ömer Rûşenî ve Habib Karamânî gibi halifelerine yer verdiği halde ondan sadece ismen Molla Pîrî diye bahsetmesinin sebebi anlaşılamamaktadır.

Hulvî, Erzincan’da bir medresede müderris olan Muhammed Erzincânî’nin gördüğü bir rüya üzerine Şirvan’a gidip Yahyâ-yı Şirvânî’ye intisap ettiğini, seyrüsülûkünü tamamladığında halife tayin edilerek irşad göreviyle Erzincan’a gönderildiğini, doğduğu kasabada bir zâviye ve mescid yaptırıp Halvetiyye tarikatını yaymaya başladığını söyler. Onun Şirvan’a ne zaman gittiği, orada ne kadar kaldığı ve Erzincan’a hangi tarihte döndüğü bilinmemektedir. Ancak Şirvan’a gitmeden önce müderrislik yaptığına göre bu sırada otuz kırk yaşlarında olduğu ve mürşidi 868’de (1464) veya ertesi yıl vefat ettiğine göre Erzincan’a bu tarihten önceki yıllarda döndüğü söylenebilir. O dönemde Erzincan ve çevresine hâkim olan Akkoyunlu Sultanı Uzun Hasan’ı Fâtih Sultan Mehmed ile savaşmaması konusunda uyardığına dair menkıbe, Muhammed Erzincânî’nin bölgedeki mânevî nüfuzunu göstermesi bakımından önemlidir. Menkıbeye göre Muhammed Erzincânî’nin uyarısını dinlemeyip Fâtih ile savaşa girişen ve Otlukbeli’nde uğradığı yenilgiden sonra şeyhin zâviyesine gelip âkıbetinin ne olacağını soran Uzun Hasan şeyhten Fâtih’in kerem sahibi bir sultan olduğu ve kendisini asla üzmeyeceği cevabını alınca rahatlamış, şeyhin halifelerinden Pîr Ahmed’i Fâtih’e elçi olarak göndermiştir. Hulvî, Osmanlılar’la Akkoyunlular arasındaki barış antlaşmasının bu olayın ardından gerçekleştiğini söyler.

Cemâleddin Hulvî’nin verdiği bilgiye göre Muhammed Erzincânî, 869 (1465) yılında Erzincan Câmi-i Kebîri’nde halvette iken meydana gelen deprem sırasında yedi müridiyle birlikte vefat etmiş ve bu caminin yakınına defnedilmiştir. Ancak Erzincânî’nin, günümüze ulaşan tek eseri Makāmâtü’l-ârifîn’de kitabını 873’te (1468-69) telif ettiğini belirtmesi Hulvî’nin vefat tarihi konusunda yanıldığını göstermektedir. Öte yandan Otlukbeli Meydan Savaşı’nın aynı tarihlerde (878/1473) cereyan etmiş olması, Erzincânî’nin bu tarihte hayatta bulunduğunu gösterdiği gibi yukarıdaki menkıbeyi de doğrulamaktadır. Şeyhin vefat tarihi son dönem kaynaklarında 879 (1474) olarak verilmektedir (Hocazâde Ahmed Hilmi, s. 39; Osmanlı Müellifleri, I, 47; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 209). Kabrinin doğum yeri Kerliç’te Şeyhlik Mezarlığı’nda olduğunu ileri sürenler de vardır (Tuygun, s. 24). Pîrdaşı Dede Ömer Rûşenî’nin, mürşidleri Seyyid Yahyâ-yı Şirvânî’de aşk, cezbe, irfan, zühd, takvâ, ilim ve melâmiyye hallerinin mevcut olduğunu, aşkı kendisine, cezbeyi Alâeddin Rûmî’ye, zühdü Habib Karamânî’ye, takvâyı Pîr Şükrullah’a, irfanı ise Muhammed Erzincânî’ye verdiğini söylemesi onun tasavvufî şahsiyetini anlama konusunda önemlidir.

Muhammed Erzincânî, Akkoyunlu Devleti sınırları içindeki Erzincan’dan dışarıya çıkmamakla birlikte yetiştirdiği İbrâhim Tâceddin Kayserî, Pîr Fethullah, Pîr Ahmed Erzincânî ve Cemâl-i Halvetî gibi halifeleri vasıtasıyla Halvetiyye’nin Anadolu’da yayılmasında önemli rol oynamıştır. Halvetiyye, II. Bayezid devrinde tarikatın Cemâliyye kolunun pîri Cemâl-i Halvetî tarafından İstanbul’da yayılmıştır. Diğer halifesi İbrâhim Tâceddin Kayserî’nin silsilesine mensup Yiğitbaşı Ahmed Efendi tarikatın bir diğer kolu Ahmediyye’nin pîri olup bu iki koldan birçok şube doğmuş ve Halvetiyye Osmanlı Devleti’nin sınırları içinde en yaygın tarikat haline gelmiştir (DİA, XV, 392-393).

Çok sayıda manzum ve mensur eseri bulunduğu kaydedilen Muhammed Erzincânî’nin günümüze sadece seyrüsülûk makamlarına (atvâr-ı seb‘a) dair 815 beyitlik Türkçe bir eseri ulaşmıştır. Mesnevi nazım şekliyle ve sade bir dille yazılan kitabı Manisa Murâdiye Kütüphanesi’nde gördüğünü söyleyen Bursalı Mehmed Tâhir adını Makāmâtü’l-ârifîn ve maârifü’s-sâlikîn olarak kaydeder (Osmanlı Müellifleri, I, 47). Bugün Manisa İl Halk Kütüphanesi’nde mevcut bir mecmuanın içinde (Eski Eserler, nr. 1308/1, vr. 1^a-23^b) yer alan eserin zahriyesinde adı yukarıdaki şekilde kaydedilmekle birlikte metni incelendiğinde müellifin çalışmasına bir isim vermediği görülmektedir. Eser muhtemelen müstensih tarafından bu şekilde adlandırılmıştır. Necdet Okumuş’un Makāmâtü’l-ârifîn ve maârifü’s-sâlikîn adıyla yayımladığı (İstanbul 1992), eser ve müellifi hakkında Zaur Şükürov bir yüksek lisans tezi hazırlamıştır (bk. bibl.). Muhammed Erzincânî’ye ait olduğu kaydedilen eserlerden (Kara, I, 23) İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’nde mevcut olanlar (FY, nr. 954, 1127) Yahyâ-yı Şirvânî’ye aittir. Nuruosmaniye Kütüphanesi’ndeki eser ise (nr. 4904) 940 (1534) yılında hazırlanan Câmiu’l-meânî adlı mecmua olup baş tarafında Yahyâ-yı Şirvânî’nin risâleleri bulunmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 502-503 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.