MUHAMMED b. EŞ‘AS

Kinde krallarının soyundan olup 10 (631) yılında Kinde heyetinin başında Medine’ye gelerek müslüman olan Eş‘as b. Kays’ın oğludur. Daha sonra ridde hareketlerine katılan ve esir alınıp Medine’ye getirilen Eş‘as’ı affeden Hz. Ebû Bekir onu kız kardeşi Ümmü Ferve ile (veya Kureybe) evlendirdi. Bu evliliğin daha önce Kinde heyetinin Medine’ye geldiği günlerde gerçekleştiğine dair rivayetler de vardır. Bu evlilikten doğan Muhammed’in Hz. Peygamber zamanında dünyaya geldiğini bildiren rivayetlere itibar edilmemiştir.

Muhammed b. Eş‘as’ın adı ilk defa 41 (661) yılında, kız kardeşi Ca‘de’nin kocasının Hz. Hasan tarafından Muâviye b. Ebû Süfyân ile barış görüşmeleri yapmak üzere görevlendirilmesiyle ilgili olarak geçmektedir (İbn Sa‘d, VI, 171). On yıl sonra da Irak Valisi Ziyâd b. Ebîh, yönetime ağır hakaretlerde bulunan Hucr b. Adî’yi yakalama işini onunla aynı kabileden olan İbnü’l-Eş‘as’a havale etti. Vali kendisine üç gün süre vermiş, aksi takdirde onu da öldüreceğini söylemişti. Durumu öğrenen Hucr, Muhammed’e haber gönderip Halife Muâviye’nin yanına gönderilmesi hususunda validen eman aldığı takdirde teslim olacağını bildirdi. Muhammed b. Eş‘as validen eman almayı başardı. Ancak Muâviye’nin yanına gönderilen Hucr ve arkadaşlarından bir grup isyanla suçlanarak idam edildi. Bu olay üzerine İbnü’l-Eş‘as, Hucr’ü koruyamadığı için eleştirilmiştir.

Bu dönemde Kûfe’deki Kindîler’in en önemli reislerinden biri olduğu anlaşılan Muhammed b. Eş‘as’ın Emevî valisinin yakınları arasına girdiği görülmektedir. Nitekim 60 (680) yılında yeni vali Ubeydullah b. Ziyâd bir arkadaşıyla birlikte onu, Hz. Hüseyin’in amcazadesi Müslim b. Akīl’i evinde barındıran Hâni’ b. Urve’yi huzuruna getirmekle görevlendirdi. Bunun hemen arkasından başlayan isyan sırasında valilik konağını kuşatan Müslim taraftarlarını dağıtmayı başaran yirmi civarındaki kabile reisi arasında yer aldı. Onun Müslim ve arkadaşlarına karşı savaştığı da söylenmiştir. Arkadaşları kendisini terkedince bir kadının evinde saklanmak zorunda kalan Müslim’i ihbar eden Muhammed onu teslim olmaya ikna etmekle görevlendirildi. Emanla teslim aldığı Müslim’i Vali Ubeydullah’ın huzuruna götürdü, ancak vali onu öldürdü. Muhammed bu esnada, Müslim’i evinde barındıran Hâni’ b. Urve’nin öldürülmesini engellemeye çalıştıysa da yine başaramadı. Daha sonra Taberistan valiliğine tayin edildi ve bu görevinde de muvaffak olamadı. Barış yaptığı bölge halkının tuzağına düştü ve çatışmalarda oğlu Ebû Bekir dahil pek çok askerini kaybetti.

Muhammed b. Eş‘as, Yezîd b. Muâviye’nin ölümü üzerine Kûfe halkıyla birlikte biat ettiği Abdullah b. Zübeyr tarafından Musul valiliğine getirildi (64/684). 66 (685-86) yılında Kûfe’yi ele geçiren Muhtâr es-Sekafî’nin Musul’a yeni bir vali tayin ettiğini öğrenince yeni vali bölgeye ulaşmadan oradan ayrılıp Tikrit’e gitti. Bir süre sonra Kûfe’ye geçerek Muhtâr’a biat etti ve ardından Kādisiye yakınındaki köyüne çekildi. Fakat Muhtâr, Hz. Hüseyin’in katillerini ortadan kaldırmaya başlayınca Mus‘ab b. Zübeyr’in yanına Basra’ya kaçtı. Durumu öğrenen Muhtâr, onun Kûfe’deki evini yıktırıp enkazıyla Hucr b. Adî’nin Ziyâd b. Ebîh tarafından yıktırılan evini inşa ettirdi. Bazı rivayetlerde ise Muhammed b. Eş‘as’ın, mevâlîyi Araplar’la eşit tutan Muhtâr es-Sekafî’yi terkedip Basra’ya giden Kûfe eşrafından olduğu söylenmektedir. Muhammed b. Eş‘as, Mus‘ab b. Zübeyr’i Muhtâr ile savaşa teşvik eden Kûfeli liderler arasında yer aldı. Bu sırada savaşa karşı isteksiz olan Fars Valisi Mühelleb b. Ebû Sufre’nin ikna edilmesiyle görevlendirildi. Ardından Muhtâr ile yapılan savaşta Kûfeli askerlerden oluşan süvari birliğinin kumandanlığını yaptı ve pek çok kişinin hayatını kaybettiği bir gecede emrindeki askerlerle birlikte öldürüldü. Kûfeli tâbiînin ilk tabakasından olan Muhammed b. Eş‘as Hz. Ömer, Osman, Âişe ve babasından hadis rivayet etmiştir. Kendisinden Şa‘bî, Mücâhid b. Cebr, İbn Şihâb ez-Zührî ve Süleyman b. Yesâr rivayette bulunmuştur. İbnü’l-Eş‘as olarak tanınan oğlu Abdurrahman b. Muhammed de Emevîler döneminin ünlü kumandanlarındandır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 30. cildinde, 525-526 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.