https://islamansiklopedisi.org.tr/muhitul-muhit
1860’lı yıllarda telifine başlanan eserde Fîrûzâbâdî’nin el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’i esas alınmış, bu eserin şerhi Tâcü’l-ʿarûs ile birlikte birçok kaynaktan faydalanılıp madde ve anlam eksiklikleri giderilmiştir. Zemahşerî’nin Esâsü’l-belâġa adlı sözlüğündeki usule uyularak kelimeler kök harflerine göre alfabetik sıralanmıştır. Her kökte önce mücerred fiillerin mâzi, muzâri ve masdarları, ardından mezîd fiiller ve daha sonra o kökten türeyen isimler kaydedilmiştir. Böylece önceki sözlüklerin çoğunda uygulanan kökün son harfine göre alfabetik dizimden kaynaklanan yanlışlıklar, nâkıs kelimelerin babları ile “vav”lı veya “yâ”lı olmalarından doğan zorluklar, türemiş kelimelerin rastgele dizilmesi sebebiyle aranan kelimenin bulunması güçlüğü ortadan kaldırılmıştır. Sözlükte el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’te yer alan özel isimlerin terkedilmesine karşılık III-IV. (IX-X.) yüzyıllardan itibaren Arapça’ya girmeye başlayan yeni kelimelerle (müvelled, dahîl), avamın kullandığı kelimeler ve terimler alınmıştır. Bu sebeple esere el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’ten daha kapsamlı olduğunu ifade etmek üzere Muḥîṭü’l-muḥîṭ adı verilmiştir.
Sözlükte şâhid olarak âyet ve hadislerle kadim Arap şiirinden örneklerin kullanılmasının yanında, lugatta ve gramerde II. (VIII.) yüzyılın yarısından sonra yaşamış olan şairlerin şiirleriyle istişhâd edilemeyeceği teamülüne rağmen, Zemahşerî’nin Esâsü’l-belâġa’sında yaptığı gibi bunların şiirlerine de yer verilmiştir. Muḥîṭü’l-muḥîṭ’te gerçekleştirilen yenilikler Aḳrebü’l-mevârid (Saîd b. Abdullah eş-Şertûnî), el-Bustân (Abdullah b. Mîhâîl el-Bustânî), el-Müncid (Luvîs Ma‘lûf el-Yesûî) ve el-Muʿcemü’l-vasîṭ (Kahire Arap Dil Kurumu) gibi sözlüklerle sürdürülmüştür.
Muḥîṭü’l-muḥîṭ, özellikle Suriye ve Lübnan bölgesinde halk ağzındaki bir kısım kelimelere yer verilmesi, yanlış ve eksik nakiller yapılması, bazı âyet ve hadislerin anlamının değişikliğe uğratılarak kullanılması, İslâmî tabir ve terimlerden ziyade Hıristiyanlığa ait tabir ve terimlerin alınması, bilinmeyen bir kelimenin yine bilinmeyen bir kelime ile karşılanması ve kelimelerde eskilerin kapalı tarif ve izahlarının aynen tekrarlanması gibi hususlar açısından eleştirilmiştir.
İlk defa iki cilt halinde basılan Muḥîṭü’l-muḥîṭ (I-II, Beyrut 1867-1870) daha sonra tek cilt olarak yayımlanmıştır (Beyrut 1966, 1977). Müellif eserini Sultan Abdülaziz’e ithaf etmiş, basılınca da kendisine sunmuş, Sultan Abdülaziz onu yüksek bir nişan ve 250 altın lira ile ödüllendirmiştir. Muḥîṭü’l-muḥîṭ’in basımı devam ederken müellif kitabın büyük bir hacme ulaştığını görünce eserini Ḳuṭrü’l-Muḥîṭ adıyla kısaltarak tek cilt halinde neşretmiştir (Beyrut 1869). Ahmed Fâris eş-Şidyâk Taṣvîbü sihâmi’t-taġlîṭ ʿalâ Ḳuṭri’l-Muḥîṭ ismiyle bir kitap yazmıştır (İstanbul 1288/1871).
BİBLİYOGRAFYA
Butrus el-Bustânî, Muḥîṭü’l-muḥîṭ, Beyrut 1867-70.
a.mlf., Ḳuṭrü’l-Muḥîṭ, Beyrut 1869.
İbrâhim b. Nâsîf el-Yâzicî, Tenbîhâtü’l-Yâzicî ʿalâ Muḥîṭi’l-Bustânî (nşr. Selîm Şem‘ûn – Cübrân en-Nehhâs), İskenderiye 1933, tür.yer.
Hüseyin Nassâr, el-Muʿcemü’l-ʿArabî: Neşʾetühû ve teṭavvürüh, Kahire 1968, II, 711-716.
Emîl Bedî‘ Ya‘kūb, el-Meʿâcimü’l-luġaviyyetü’l-ʿArabiyye, Beyrut 1985, s. 138-142.
Ali Tevfîk el-Hamed, “Buṭrus el-Bustânî ve cühûdühü’l-muʿcemiyye”, Fi’l-Muʿcemiyyeti’l-ʿArabiyyeti’l-muʿâṣıra, Beyrut 1987, s. 305-335.
Ahmed Muhtar Ömer, el-Baḥs̱ü’l-luġavî ʿinde’l-ʿArab, Kahire 1988, s. 310.
Yüsrî Abdülganî Abdullah, Muʿcemü’l-meʿâcimi’l-ʿArabiyye, Beyrut 1411/1991, s. 254-255.
Yûsuf Kazma el-Hûrî, Recülün sâbıḳ li-ʿaṣrih: el-Muʿallim Buṭrus el-Bustânî, Beyrut 1994, s. 80-94.
Adnân el-Hatîb, el-Muʿcemü’l-ʿArabî beyne’l-mâżî ve’l-ḥâżır, Beyrut 1414/1994, s. 52.
Ahmed M. Ma‘tûk, el-Meʿâcimü’l-luġaviyyetü’l-ʿArabiyye, Ebûzabî 1420/1999, s. 63-65, 153.
Anistâs Mârî el-Kermelî, “el-Bustân fi’l-mîzân”, MMİADm., XI (1931), s. 226-236.
Enîs el-Makdisî, el-Fünûnü’l-edebiyye ve aʿlâmühâ fi’n-nehḍati’l-ʿArabiyyeti’l-ḥadîs̱e, Beyrut 1978, s. 211-217.
M. Sâlih Tevfîk, “Muḥîṭü’l-muḥîṭ li-Buṭrus el-Busṭânî”, Mecelletü Câmiʿati’l-İmâm Muḥammed b. Suʿûd el-İslâmiyye, sy. 16, Riyad 1417/1996, s. 371-410.
