BUSTÂNÎ, Butrus b. Bûlus

1819’da Beyrut’un Dibbiye kasabasında doğdu. Mârûnî bir aileye mensuptur. İlk tahsilini köyünde yaptı. Orta ve yüksek öğrenimini Aynivereka’da tamamladı. Yüksek öğrenimi sırasında Arap edebiyatı yanında Süryânîce, Latince, İtalyanca okudu; felsefe ve ilâhiyatla ilgilendi. İngilizce’yi ise kendi gayretiyle öğrendi. Mezun olduğu yüksek okula öğretmen tayin edildi. Daha sonra Beyrut’a gitti. Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın oğlu İbrâhim Paşa’yı Suriye’den çıkarmak için Beyrut ve yöresini işgal eden İngilizler’in yanında tercüman olarak çalıştı. Bu görev onun hayatında bir dönüm noktası teşkil etti. Çünkü bu sırada İngilizler vasıtasıyla tanıştığı Amerikan misyonerleriyle dost oldu ve sonunda Protestan mezhebine girdi. Amerikalı misyonerlerle çalışan Dr. Cornelius Van Dyck’ın Beyrut yakınlarında Abeyh’te açtığı okulda (1846) iki yıl öğretmenlik yaptı. 1848’de Beyrut’a dönerek 1862’ye kadar Amerikan konsolosluğunda tercüman olarak çalıştı. Bir taraftan da Dr. Ely Smith’in başlattığı Kitâb-ı Mukaddes’in Arapça’ya tercümesiyle meşgul oldu. Bu maksatla Yunanca ve İbrânîce’yi öğrendi. 1863’te Beyrut’ta el-Medresetü’l-vataniyye adıyla bir yüksek okul kurdu. Onun verimli eseri sayılan bu okulda başta kendisi ve oğlu Selîm el-Bustânî olmak üzere tanınmış öğretmenler ders verdi.

Bu faaliyetleri yanında oğlu Selîm’in yardımıyla ilk gayri resmî Arapça gazete olan Nefîru Sûriye (1860) ile el-Cinân (1870) dergisini, ayrıca el-Cenne (1870) ve el-Cüneyne (1871) adlı gazeteleri çıkardı. Bunlarda ülkenin çeşitli sosyal, kültürel ve eğitim konuları ile ilgili makaleler yazdı. Halkı ve aydınları birliğe, beraberliğe, hoşgörü sahibi olmaya, eğitim ve öğretime ve ilmî konulara önem vermeye çağırdı.

Yurt içinde ve yurt dışında birçok ilmî kuruluşun ve hayır müessesesinin üyesi olan Butrus el-Bustânî, ülkenin millî, kültürel ve ahlâkî problemlerini isabetli bir şekilde değerlendiren eğitimci bir yazardır. Bu sebeple “el-muallim” lakabı ile tanınmıştır. Butrus el-Bustânî bir kalp krizi sonucu 1 Mayıs 1883’te Beyrut’ta öldü.

Eserleri. 1. Dâʾiretü’l-maʿârif. Arapça’da modern usullerle kaleme alınan ilk ansiklopedidir. Sekiz sayfalık mukaddimesinde ansiklopedinin mahiyeti, muhtevası, kaynakları ve kullanılış tarzı hakkında bilgi vermektedir. Eseri hazırlarken Hidiv İsmâil Paşa’nın kendisine hediye ettiği nâdir eserler ihtiva eden geniş kütüphane başta olmak üzere Batı dillerindeki yeni ansiklopedilerden, eski ve yeni Arapça ve Batı dillerindeki eserlerden, ilmine güvendiği muhtelif şahıslardan faydalanmıştır. 1876’da yayımına başlanan eserin ilk cildini o sırada tahta çıkmış bulunan V. Murad’a ithaf etmiş, ilk altı cildini oğlu Selîm el-Bustânî’nin yardımıyla çıkarmış (1876-1882), VII. cildi tamamlayamadan ölmüştür. Eserin VII ve VIII. ciltlerini oğlu tamamlayarak yayımlamış (1883-1884), IX, X ve XI. ciltleri ise akrabalarından olan Emîn el-Bustânî ile Osmanlı Devleti Âyan Meclisi üyesi, ziraat ve ticaret nâzırı Süleyman el-Bustânî yayımlamışlardır (1887-1900). Eser bu şekilde ancak “Osmâniye” maddesine kadar gelebilmiştir. Zamanına göre önemli bir ansiklopedi olan Dâʾiretü’l-maʿârif’te genel kültür ve Arap-İslâm kültürü dışındaki maddelerin çoğunun Amerikalı misyonerler tarafından yazıldığı anlaşılmaktadır. Arap-İslâm kültürü ve medeniyetini ilgilendiren maddeler ise çeşitli kitaplardan özetlenerek alınmıştır. Büyük bir gayretin neticesi olan bu eserin bugün artık fazla bir değeri kalmamıştır (Ömer Ferruh, III, 300). Ayrıca eserin İslâmî konularda güvenilir bir kaynak olmadığı anlaşılmaktadır (bk. Enver el-Cündî, s. 267).

2. Muḥîṭü’l-muḥîṭ. Fîrûzâbâdî’nin el-Ḳāmûsü’l-muḥîṭ adlı sözlüğünü esas alarak yeni bazı terimler ilâvesiyle hazırladığı Arapça’daki bu ilk modern sözlük iki cilt halinde yayımlanmıştır (Beyrut 1870).

3. Ḳuṭrü’l-Muḥîṭ (I-II, Beyrut 1867-1871). Muḥîṭü’l-muḥîṭ’in muhtasarıdır. Başta Brockelmann olmak üzere (İA, II, 824; GAL Suppl., II, 768) bazı kaynaklar sözlüğün adını “deniz damlası” anlamında Ḳaṭrü’l-muḥîṭ şeklinde yazıyorlarsa da müellifin mukaddimede belirttiği gibi doğrusu Ḳuṭrü’l-Muḥîṭ’tir.

4. el-Heyʾetü’l-ictimâʿiyye ve’l-muḳābele beyne’l-ʿavâʾidi’l-ʿArabiyye ve’l-İfrenciyye (Beyrut 1864). Araplar’la Batı toplumunun sosyal ve kültürel açıdan mukayese ve kritiğini konu alan bir eserdir.

5. Sîretü Esʿad eş-Şidyâḳ (Beyrut 1860). Ahmed Fâris eş-Şidyâk’ın kardeşi olan Es‘ad eş-Şidyâk’ın Mârûnî mezhebinden Protestan mezhebine geçişi dolayısıyla Mârûnîler’in kendisine yaptığı işkenceleri, çeşitli hıristiyan mezhepleri arasındaki mezhep taassubunun sebep ve neticelerini ele alan önemli bir eserdir.

6. Miṣbâḥu’ṭ-ṭâlib fî Baḥs̱i’l-meṭâlib (Beyrut 1854). Cermânûs Ferhât’ın (ö. 1732) gramere dair Baḥs̱ü’l-meṭâlib adlı eserinin şerhi olup bunun kullanılışına dair bir de Miftâḥu’l-Miṣbâḥ’ı vardır (Beyrut 1868). Bu son çalışmanın baş tarafından bir bölümü Türkçe’ye tercüme edilmiştir (“Miftâhu’l-Misbâh”, Mekteb, 1312 h./1310 r., sy. XIX, s. 299-300, sy. XXIII, s. 449-451).

Bunlardan başka Butrus el-Bustânî’nin kendi çıkardığı gazete ve dergilerde neşredilen makaleleri, bazı tercümeleri ve muhtelif konferansları kitap halinde yayımlanmıştır (bk. Serkîs, I, 558-559).

Brockelmann er-Resâʾilü’l-ʿaṣriyye, Cevâhirü’l-edeb ve Üdebâʾü’l-ʿArab adlı kitapları yanlış olarak Butrus el-Bustânî’ye nisbet etmektedir (GAL Suppl., II, 768). İlk iki eser yine Butrus el-Bustânî diye tanınan Butrus b. Yûsuf el-Bustânî’ye (ö. 1933; bk. Ziriklî, II, 59; Kehhâle, el-Müstedrek, s. 151), üçüncü eser Butrus b. Süleyman el-Bustânî’ye (ö. 1969; bk. Ziriklî, II, 59; Kehhâle, el-Müstedrek, s. 151) aittir.

Yûsuf K. Hûrî, Butrus el-Bustânî’nin hayatı, eserleri ve el-Cinân dergisiyle ilgili olarak Beyrut Amerikan Üniversitesi’nde bir doktora tezi yapmış (1976) ve bu çalışma çerçevesinde adı geçen derginin indeksini hazırlamıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1992 yılında İstanbul’da basılan 6. cildinde, 473-474 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.