MUÎNÜDDÎN-i YEZDÎ

İran’ın Yezd şehrinde doğdu. İlhanlılar’ın siyasî güçlerini yitirmesinden sonra Yezd, İsfahan ve Fars bölgelerine hâkim olan Muzafferî Sultanı Emîr Mübârizüddin’in yakınlarından ve dönemin itibarlı kişilerinden olan Celâleddîn-i Yezdî’nin oğludur. Emîr Mübârizüddin’in oğlu Şah Şücâ‘ın eğitimiyle görevlendirildiği için “Muallim-i Yezdî” unvanıyla tanınır. Tahsiline Yezd ve Şîraz’da Kadı Adudüddin el-Îcî’nin yanında başlayan Muînüddin ondan Arap dili ve edebiyatı, kelâm, fıkıh ve tefsir okudu. Öğrenimini tamamladıktan sonra babasının aracılığıyla 744 (1343-44) yılında Muzafferî sarayında dinî ve siyasî konularda sözcü olarak göreve başladı. Bunun yanında emîrin oğlu Şah Şücâ‘ın eğitimiyle görevlendirildi. Vazifeye başladığı tarihten itibaren emîrin sefer ve seyahatlerinde yanında bulundu. Genç yaşta, Sünnî bir hânedan olan Muzafferîler’in propagandasını yapma, muhaliflerine karşı onları savunma görevini üstlenmiş olması ve onlarla yakın ilişkiler içinde bulunması onun şahsiyetini ve düşünce yapısını derinden etkilemiş olmalıdır.

Başarılı hizmetleriyle Muzafferîler nezdinde dinî bir otorite konumuna yükselen Muînüddin, daha sonra seyyidlerin eğitimi için kurulmuş olan Kirman’daki Dârü’s-siyâde’ye müderris olarak tayin edildi (755/1354). Mevâhib-i İlâhî adlı eserinin ilk kısımlarını 757’de (1356) İsfahan’da Emîr Mübârizüddin’e ve oğlu Şah Şücâ‘a okuduğuna göre bu yıllarda eser yazmakla da meşgul olduğu anlaşılmaktadır. Terceme-i Reşfü’n-neṣâʾiḥ’ini 774 (1372-73) yılında tamamlayan Muînüddin Yezd’de vefat etti. Kendi yaptırdığı, inşası henüz tamamlanmış caminin yanındaki türbeye defnedildi. 1081 (1670-71) yılında bir onarım geçiren cami günümüzde halen ayaktadır.

Eserleri. 1. Mevâhib-i İlâhî. Muzafferîler dönemini anlatan tek eser olup Târîḫ-i Muẓafferî ve Hümâyunnâme adıyla da tanınır. Vassâf’ın İlhanlılar hakkındaki çalışmasından sonra Farsça tarih eserleri içinde edebî açıdan en değerlisi olarak kabul edilir. Muînüddin kitabını Emîr Mübârizüddin adına yazmaya başlamış, ancak emîrin eserin tamamlanmasından önce vefatı üzerine (765/1364) oğlu Şah Şücâ‘a takdim etmiştir (767/1366). Mahmûd-i Kütübî adlı bir müellif, kitaba Muzafferîler’in 795 (1393) yılında Timur tarafından yıkılmasına kadar olan dönemi de ilâve etmiş, bu arada dilini de sadeleştirerek kitabı yeniden kaleme almıştır. Eserin bir kısmı neşredilmiştir (Mevâhib-i İlâhî der Târîḫ-i Âl-i Muẓaffer, nşr. Saîd-i Nefîsî, Tahran 1326 hş.).

2. Terceme-i Reşfü’n-neṣâʾiḥi’l-îmâniyye ve keşfü’l-feḍâʾiḥi’l-Yûnâniyye. Şehâbeddin es-Sühreverdî’nin Reşfü’n-neṣâʾiḥ adlı eserinin Farsça’ya çevirisi olmakla birlikte tercümeden çok bir şerh niteliği taşımaktadır. Filozofların düşüncelerine karşı çıkıp Sünnî görüşleri ve zühd esaslı tasavvufu anlatan eser İran’da tasavvufun yayılma sürecinde yazılmış önemli bir kaynaktır. Muînüddin, 774 (1372-73) yılında Yezd’de tamamladığı kitabını Şah Şücâ‘ın yeğeni Nusretüddin Yahyâ’ya ithaf etmiştir. Eserde, Muînüddin’in İranlı şairlerden ve özellikle Sa‘dî-i Şîrâzî’den alıntılar yaptığı halde çağdaşı Hâfız-ı Şîrâzî’den tek bir mısra bile almaması dikkat çekmektedir. Onun Şah Şücâ‘ı dine yöneltmek istediği ve bu sebeple o dönemde dindar bir şair olarak görülmeyen Hâfız’dan alıntı yapmadığı ileri sürülmektedir. Terceme-i Reşf Necîb Mâyil-i Herevî tarafından bir giriş ve çeşitli indekslerle beraber neşredilmiştir (Tahran 1365 hş.).

Muînüddîn-i Yezdî’nin bunların dışında Nüzhetü’s-sürûr, Esâsü’s-salṭana ve Münşeʾât adlı eserlerinin bulunduğu kaydedilmektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2020 yılında Ankara’da basılan 31. cildinde, 93 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.