MÜSEBBİHÎ

10 Receb 366’da (4 Mart 977) Mısır’ın Fustat şehrinde doğdu. Aslen Harranlıdır. Dedesine nisbetle Müsebbihî diye anılır. Babasının cenaze namazını Kādılkudât Mâlik b. Saîd’in kıldırması onun Mısır’da sahip olduğu itibarı göstermesi açısından önemlidir. Hayatı hakkındaki bilgiler, İbn Hallikân’ın Vefeyâtü’l-aʿyân’ı ile İbn Saîd el-Mağribî’nin el-Muġrib fî ḥule’l-Maġrib’ine dayanmaktadır. Abdülganî el-Ezdî’den Amr b. Âs Camii’nde hadis okudu. 398 (1008) yılından itibaren Halife Hâkim-Biemrillâh’ın hizmetine girdi ve orduda görev aldı. Bundan dolayı “Emîr” unvanıyla da anılır. V. (XI.) yüzyılın başlarında önemli görevler üstlendi, Mısır’ın Saîd bölgesinde bulunan Kays ve Behnesâ valiliğine tayin edildi, ayrıca Dîvânü’t-tertîb’in başkanlığına getirildi. Hâkim-Biemrillâh ve Zâhir-Lidînillâh’ın meclislerinde bulundu. Hayatını Fustat’ta geçirdi ve Rebîülâhir 420’de (Nisan-Mayıs 1029) bu şehirde vefat etti. Zehebî onu itikadının bozuk olduğunu söylerse de Aḫbâru Mıṣr’dan anlaşıldığı kadarıyla mutedil bir Şiî’dir ve kendi asrındaki Sünnî âlimlerinden birçoğu ile çok iyi ilişkiler kurmuştur.

Müsebbihî’nin çeşitli konularda yirmi sekiz kitap yazdığı kaydedilmektedir; ancak bunların tamamı kaybolmuş, sadece Aḫbâru Mıṣr adlı eserinin bir kısmı günümüze intikal etmiştir. Tam adı Aḫbâru Mıṣr ve feżâʾilühâ ve ʿacâʾibühâ ve ṭavâʾifühâ ve ġarâʾibühâ olan eserin 13.000 varaktan oluştuğu ve kırk cilt tuttuğu belirtilmektedir. Müellif bu çalışmasında Mısır’daki Fâtımî hilâfetinin ilk elli yılının tarihçesini ele almıştır. Önemli bir kaynak sayılan kitabın XL. cildinin 158 varaktan oluşan bölümü zamanımıza ulaşmıştır. Madrid’deki Escurial Library’de bulunan bu kısım 414 ve 415 (1023-1024) yılları olaylarını içine almaktadır. Ancak 415 yılının Cemâziyelevvel, Cemâziyelâhirinde (Temmuz, Ağustos 1024) ve Receb ayının ilk günlerinde (Eylül 1024 ortaları) meydana gelen olaylar bu ciltte bulunmamaktadır. Bu yıla ait olayların büyük bir bölümünü kitabına alan Makrîzî’nin İttiʿâẓü’l-ḥunefâʾ adlı eserinden söz konusu eksiklikleri tamamlamak mümkündür. Aḫbâru Mıṣr’ın hangi tarihle başladığı tesbit edilememektedir. Makrîzî, el-Muḳaffa’l-kebîr adlı eserinde İmam Abdullah el-Mehdî’nin hayatını anlatırken 291 (904) yılı olayları hakkında da bilgi verir. İbn Hallikân ve İbn Saîd de 345 (956) yılı olaylarını Aḫbâru Mıṣr’a dayanarak nakletmektedir. Bu durum, Müsebbihî’nin eserine Fâtımî Devleti’nin Mısır’a hâkimiyetinden önceki dönemin olayları ile başladığı intibaını vermektedir.

Eserin günümüze ulaşan cildinde olaylar yıllara, aylara ve günlere göre düzenlenmiştir. Müsebbihî pek çok hadiseyi önemsiz dahi olsa zikretmektedir. Eserdeki olayların büyük çoğunluğu Fustat’ta geçer. Müellif aynı zamanda Mısır’daki günlük hayatı sosyal, ekonomik ve edebî yönleriyle nakletmeye özen göstermiştir. Eser ayrıca V. (XI.) yüzyılın başlarındaki şiir ve nesire ait örnekler içermekte ve bu yönüyle Mısır’da Fâtımîler dönemindeki edebî hayat için önemli bir kaynak oluşturmaktadır. Bu arada Fâtımî halifelerinin kıyafetleri, köşklerdeki meclisler, askerlerin düzeni vb. hakkında da bilgi verilmiştir. Aḫbâru Mıṣr’ın eldeki cildinin özelliklerinden biri de Halife Zâhir-Lidînillâh’ın divanında hazırlanan ve ilk Fâtımî asrına ait çok değerli sayılan üç sicili içermesidir.

Bazı âlimler, her yıl meydana gelen olayları anlattıktan sonra o yıl vefat eden kişilerin biyografilerini zikreden ilk âlimin el-Muntaẓam müellifi İbnü’l-Cevzî olduğunu söylüyorsa da Müsebbihî’nin bu usulü ondan önce uyguladığı görülmektedir. Zira eldeki cildin sonunda Mısır’da 415’te (1024) vefat edenlerin biyografileri verilmiştir. Ayrıca Müsebbihî fazla meşhur olmayan bazı kimselerin biyografilerini de kaydetmiştir. Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî, İbnü’l-Adîm, İbn Hallikân, Makrîzî, İbn Tağrîberdî, Şemseddin es-Sehâvî ve Süyûtî gibi birçok tarihçi Aḫbâru Mıṣr’ı kaynak olarak kullanmıştır.

Aḫbâru Mıṣr’ın XL. cildinin tarihe ait kısmı Eymen Fuâd Seyyid ile şarkiyatçı Theirry Bianquis tarafından neşredilmiştir (Kahire 1978). Daha sonra William G. Millward, bu cildin hem edebî hem tarihî kısmını Aḫbâru Mıṣr fî seneteyn (414-415 h.) adıyla yayımlamıştır (Kahire 1980). Aynı cildin edebiyat kısmını Hüseyin Nassâr el-Cüzʾü’l-erbaʿûn min Aḫbâri Mıṣr ismiyle neşretmiştir (Kahire 1984). Bu baskıda Eymen Fuâd Seyyid ile Theirry Bianquis neşrinden bol miktarda yararlanılmıştır. Eymen Fuâd Seyyid ayrıca, daha sonraki tarihçilerin eserlerinde Müsebbihî’ye nisbet edilen birtakım haberleri “Nuṣûṣ żâʾiʿa min Aḫbâri Mıṣr li’l-Müsebbiḥî” adıyla yayımlamıştır (Mecelletü Ḥavliyyâti İslâmiyye, sy. 17 [1981], s. 1-56). Müsebbihî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: el-Ems̱ile li’d-düveli’l-muḳbile, el-Beḫale ve’l-ekele, Tafżîlü’l-ḫadem ʿalâ sâʾiri’l-ḥarem, et-Telvîḥ fî meʿâni’ş-şiʿr, Câmiʿu’d-duʿâʾ, el-Cân ve’l-ġayelân, er-Râḥ ve’l-irtiyâḥ fî vaṣfi’ş-şarâb, Cevnetü’l-Mâşıṭa, el-Ḥumme fî ẕikri mâ verede fi’l-ḥammâm, Derkü’l-buġye fî vaṣfi’l-edyân ve’l-ʿibâdât ve ẕikri’l-milel ve’l-enbiyâʾ ve’l-mütenebbiʾîn ve ẕikri’l-ferâʾiż ve’l-âdâb, el-ʿİbâre ʿan emri’l-vizâre, el-Miṣbâḥ ve eṣnâfü’l-fıḳh ve’l-ferâʾiż, Ḳıṣaṣü’l-enbiyâʾ, el-Kitâbü’l-Câmiʿ fî ʿibâreti’r-rüʾyâ, Târîḫu Ḥarrân.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2006 yılında İstanbul’da basılan 32. cildinde, 81-82 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.