İBN SAÎD el-MAĞRİBÎ

610 (1214) yılında Kal‘atü Yahsub’da (Alcala la Real) doğdu. Sahâbî Ammâr b. Yâsir’in neslindendir. Dedelerinden Abdullah b. Saîd b. Ammâr b. Yâsir, Emevîler’in son zamanlarında Endülüs’e geldi. Onun torunları Endülüs Emevîleri’nin yıkılmasının ardından, sonraları kendilerine nisbetle Kal‘atü Benî Saîd olarak da adlandırılan Kal‘atü Yahsub’un idaresini ele geçirdiler. İbn Saîd’in dedelerinden Abdülmelik b. Saîd, mülûkü’t-tavâif döneminde yönetimiyle bir süredir atalarının görevlendirildiği bu kale ve mülhakatında istiklâlini ilân etti. Onun ölümünden (562/1167) sonra kale reisliğini oğlu Muhammed ve ardından da torunu -İbn Saîd’in babası- Mûsâ yürüttü. İbn Saîd on yaşına geldiğinde, Muvahhidler’in hizmetinde bulunan babası kalenin idaresini bırakarak o dönemde Muvahhidler’in Endülüs’teki merkezi olan İşbîliye’ye (Sevilla) taşındı ve oğlunu orada okuttu. İbn Saîd’in aile çevresi tahsil bakımından ona büyük kolaylıklar sağlamıştır. Çünkü ailenin reisleri âlimlere ve ediplere büyük değer vermekle kalmamışlar, kendileri de ilim ve edebiyatla meşgul olmuşlardır.

İbn Saîd, öğrenimini Ebû Yahyâ Ebû Bekir b. Hişâm el-Kurtubî, A‘lem el-Batalyevsî, Ebû Ali eş-Şelevbîn, Ali b. Câbir ed-Dîbâc el-İşbîlî ve İbn Usfûr gibi İşbîliye’nin meşhur âlimlerinin ders halkalarında tamamladı (Muhammed Câbir el-Ensârî, s. 154-160). Yirmi sekiz yaşlarında iken babasıyla birlikte hac yolculuğuna çıktı. Baba-oğul bir yıl kadar Tunus’ta kaldılar. Oraya geldiğinde ilim çevrelerinde yeterince tanındığı anlaşılan İbn Saîd şehrin âlimleriyle görüşmeye, onların ilmî sohbetlerine katılmaya başladı ve özellikle İbnü’l-Ebbâr’dan çok istifade etti; bir taraftan da kısa bir süre Hafsî sarayında mezâlim mektuplarını sultana okuma görevini yürüttü. Yeniden yola çıktıklarında hastalanan babasının İskenderiye’de ölmesi üzerine (640/1243) o sırada Eyyûbîler’in başşehri olan Kahire’ye gitti ve burada dört yıla yakın bir süre kalarak el-Muġrib adıyla kendisine atfedilen esere yapacağı Mısır’la ilgili eklemeler için malzeme topladı.

644 (1246) yılında, Eyyûbîler’in Halep kolu hükümdarı II. el-Melikü’n-Nâsır Selâhaddin Yûsuf’un elçisi olarak Kahire’ye gelen Kadı Kemâleddin İbnü’l-Adîm ile tanışan İbn Saîd bu âlimin teşvikiyle beraberinde Halep’e gitti. Orada kaldığı üç yıl boyunca el-Melikü’n-Nâsır’ın teveccühünü kazanarak onun meclislerine katıldı. Bu arada ilmî çalışmalarını sürdürdü ve sık sık seyahate çıkıp Dımaşk, Hama, Humus ve Bağdat gibi ilim merkezlerini dolaştı. Daha sonra melikten izin alıp Halep’ten ayrılarak önce Dımaşk’a, oradan Kahire’ye geçti ve kısa bir süre Mısır’ın son Eyyûbî hükümdarı Turan Şah’ın hizmetinde bulundu. 648’de (1250) hacca gittikten sonra Mağrib’e geri döndü ve Tunus’ta Hafsî Sultanı Muhammed el-Müstansır’ın hizmetine girdi (652/1254). On dört yıl sonra buradan ayrılarak Doğu İslâm dünyasına doğru ikinci seyahatine çıktı ve Halep’ten başka Anadolu ve İran’ın da önemli ilim merkezlerini dolaştı. İbn Saîd’in, o yıllarda Bağdat Abbâsî hilâfetini yıkan ve Doğu İslâm dünyasının büyük kısmını hâkimiyeti altına alan Hülâgû ile görüşmeyi çok istediği, ancak hükümdarın ölümü sebebiyle bunu gerçekleştiremediği bilinmektedir. 675’te (1276-77) Tunus’a dönüp yeniden Hafsî sultanının emrine girdi ve on yıl sonra da orada vefat etti.

İbn Saîd üzerinde çalışan araştırmacılar onun daha çok mensur eserlerini ve seyahatlerini ele almışlar, şiirlerini ve şairlik yönünü ihmal etmişlerdir. İbn Saîd henüz yirmi yaşlarında iken, başta babası olmak üzere zamanın şairlerinin okuduğu beyitlerin aynı vezin ve kafiye ile tamamlanması şeklinde yapılan (icâze usulü) şiir yarışmalarına katılmasıyla tanınıyordu. Bu sebeple bazı eleştirmenler, şairin manzumelerini irticâl yeteneğiyle nazmettiğini söylerlerse de şiir yazım tekniğindeki hâkim tavrı bunu doğrulamamakta ve onun Ebû Temmâm gibi muhdes (müvelled) şairlerin tasarlama ve fikir yorma usulünü uyguladığını göstermektedir. Muvahhidler devrinin son şairi olan İbn Saîd’in alfabetik sırayla düzenlediği, zamanımıza ulaşmayan divanından bazı parçalar Makkarî’nin Nefḥu’ṭ-ṭîb’inde ve İbn Fazlullah el-Ömerî’nin Mesâlikü’l-ebṣâr’ında yer almaktadır. Bunların dışında el-Muġrib, el-Ḳıdḥu’l-muʿallâ, Râyâtü’l-müberrizîn, el-Ġuṣûnü’l-yâniʿa ve el-Muḳteṭaf adlı eserlerinde de kendi şiirlerinden yaptığı seçmeler bulunmaktadır. İbn Saîd’in şiirlerinde genel olarak yirmi sekiz yaşından ölümüne kadar süren gurbet hayatının hissiyatı hâkimdir. Ancak özellikle Tunus ve Mısır’daki ilk beş yılında kaleme aldığı şiirlerde doruk noktasında işlediği gurbet temasının ve Endülüs’ün bağ, bahçe ve akarsularına, Gırnata’nın (Granada), İşbîliye’nin temiz caddelerine, zarif binalarına ve halklarının yaşadığı müreffeh hayata karşı dile getirdiği özlem duygularının, Halep ve Dımaşk’ta dostu İbnü’l-Adîm’in de yardımıyla Endülüs’ü aratmayan bir hayata kavuşması üzerine yerini işret ve eğlence meclisi tasvirlerine bıraktığı görülür. İbn Saîd’in şiirlerinde edebiyat, tarih, coğrafya ve astronomi gibi sahip olduğu ilimlerin ve genel kültürünün izleri bulunurken tabiat, gazel, eğlence ve işret meclisi tasvirlerinde Ebû Nüvâs ile İbn Sehl’den ve edebî sanatlarda Ebû Temmâm’dan etkilendiği ve yine yaptığı mâna intihallerinden Mütenebbî’nin tesirinde kaldığı anlaşılmaktadır. Şiirlerinde işlediği edebî sanatlar içinde hüsn-i ta‘lîlin sıkça yer aldığı dikkat çeker.

Eserleri. 1. el-Muġrib fî ḥule’l-Maġrib. Esası, İbn Saîd’in Endülüs’ün Câhiz’i dediği edip ve seyyah Ebû Muhammed Abdullah b. İbrâhim el-Hicârî’nin el-Müshib fî ġarâʾibi’l-Maġrib adlı çalışması olan eser, Hicârî ile Benî Saîd ailesinden beş kişinin ortak telifidir; ancak en büyük katkıyı İbn Saîd yaptığı için ona mal edilir. İbn Saîd’in son şeklini verdiği çalışmada belirtildiğine göre 530 (1135) yılında Kal‘atü Benî Saîd’in hâkimi Abdülmelik b. Saîd, ziyaretine gelen Hicârî’den Endülüs ve Mağrib’de yetişmiş ediplerle şairler ve eserleri hakkında bir kitap yazmasını istemiş, kitap yazılınca da çok beğenerek elinden düşürmediği gibi ona kendisi de bazı ilâvelerde bulunmuştur. Abdülmelik’in vefatından sonra oğulları Ebû Ca‘fer Ahmed ile Muhammed ve onlardan sonra da ikincisinin oğlu Mûsâ eserle meşgul olarak ekleme ve çıkarmalar yapmışlardır. Mûsâ’nın oğlu İbn Saîd ise bu çalışmayı tamamlayan kişi olmuştur (el-Muġrib, II, 162-170). İbn Saîd, yoğun bilgi birikimi ve tecrübesiyle aslı günümüze ulaşmayan el-Müshib’in, fetihten 530 (1135) yılına kadar gelen Endülüs ve Mağrib tarihine dair muhtevasını atalarını takiben 641’e (1243) kadar getirmiş, ayrıca buna Mısır’ı da eklemiştir. 647 (1249) yılında Halep’te tamamlanmış olan on beş ciltlik eser Endülüs’le ilgili altı önemli terâcim kitabından biri sayılmaktadır. Kitapta Endülüs, Mağrib ve Mısır’daki yerleşim merkezleri coğrafî bakımdan tanıtılmış, kurucuları ve idarecileriyle âlim, kadı, edip ve diğer meşhurlarının hal tercümeleri verilmiştir. İlk altı cilt Endülüs’e, müteakip üç cilt Mağrib’e, geri kalan altı cilt ise Mısır’a aittir ve en zengin bölüm Endülüs’le ilgili olandır. Eser terâcim, coğrafya, tarih ve edebiyat tarihi yönünden önemli bir kaynaktır ve özellikle coğrafî bilgiler açısından önceki terâcim kitaplarından ayrılır. Yazarlarının ve daha çok İbn Saîd’in müşahedelerine, şifahî rivayetlere ve bir kısmı zamanımıza ulaşmamış kitaplara dayanılarak kaleme alınan eserin sadece 647 hal tercümesi ihtiva eden Endülüs hakkındaki bölümünün kaynakları kırk beş olarak tesbit edilmiştir (Meouak, sy. 24 [1993], s. 213-223). Makrîzî, İbn Haldûn, Kalkaşendî ve Makkarî gibi âlimlerin en önemli kaynakları arasında yer alan el-Muġrib’in çeşitli bölümleri araştırmacılar tarafından yayımlanmış bulunmaktadır. Bu yayınları yapan araştırmacılar şöylece sıralanabilir: Emil Felber (kitaptan bazı bölümler ve Almanca tercümeleri; Berlin 1804), Karl Vollers (Ahmed b. Tolun’un hayatıyla ilgili kısım, Almanca tercümesiyle birlikte; Fragmente aus dem Muġrib des Ibn Saʿīd, Berlin 1894), Knut Leonard Tallqvist (İhşîdîler tarihiyle ilgili kısım, Almanca bir mukaddimeyle birlikte: Geschichte der Iḫšīden und fusṭāṭensische Biographien, Leiden 1899), Bernhard Moritz (Sicilya adasıyla ilgili kısım: “Ibn Sa‘ids Beschreibung von Sicilien”, Centenario della nascita di Michele Amari, Palermo 1910, I, 292-305; bu neşir Islamic Geography serisinde tekrar yayımlanmıştır [Frankfurt 1994, CLVIII, 350-365]), Zekî Muhammed Hasan ve arkadaşları (Ahmed b. Tolun’un hayatı ve İhşîdî tarihi bir arada: el-İġtibâd fî ḥulâ Medîneti’l-Fusṭâṭ, Kahire 1951, 1953), Şevkī Dayf (Endülüs’le ilgili bölüm, I-II, Kahire 1953-1955), Hüseyin Nassâr (Kahire şehrine ait kısım: en-Nücûmü’z-zâhire fî ḥulâ ḥaḍrati’l-Ḳāhire, Kahire 1970).

2. Kitâbü’l-Müşriḳ fî ḥule’l-Meşriḳ. el-Muġrib’in benzeri bir biyografi kitabıdır. Müellifin babasının teşvikiyle yazmaya başladığı eserin yalnız bir bölümü günümüze ulaşmıştır (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Teymûriyye, nr. 2532). Mukaddimede Arabistan’ın coğrafî durumu ve faziletleri hakkında bilgi verildikten sonra siyer ve Hulefâ-yi Râşidîn kısımlarına geçilmektedir (Muhammed Câbir el-Ensârî, s. 174).

3. el-Ḳıdḥu’l-muʿallâ fi’t-târîḫi’l-muḥallâ. Bir kültür ve edebiyat tarihi özelliği taşıyan eserin zamanımıza intikal etmeyen birinci kısmı Araplar dışındaki geçmiş milletlere ayrılmış, ikinci kısmı ise birincisi Câhiliye, ikincisi İslâm dönemiyle ilgili olmak üzere iki bölüm halinde düzenlenmiştir. Neşvetü’ṭ-ṭarab fî târîḫi Câhiliyyeti’l-ʿArab adını taşıyan ikinci kısmın birinci bölümünde Câhiliye dönemi edip ve şairleri tanıtılmakta ve şiirlerinden örnekler verilmektedir. Bu bölümün Kahtânîler’le ilgili kısmı Manfred Kropp tarafından doktora tezi olarak hazırlanmış (Vom Stamme Quahtan aus dem Kitāb Naswat aṭ-ṭarab, Heidelberg 1975), tamamını Nusret Abdurrahman yayımlamıştır (I-II, Amman 1982). Meṣâbîḥu’ẓ-ẓalâm fî târîḫi milleti’l-İslâm adındaki geniş kısmın Endülüslü edip ve şairlere ait bölümü, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah b. Halîl’in ihtisarıyla günümüze ulaşmış ve İbrâhim el-Ebyârî tarafından neşredilmiştir (Kahire 1378/1959; Kahire-Beyrut 1400/1980). Muvahhidler döneminin sonları itibariyle Endülüs kültür tarihinin en önemli kaynağı durumunda olan bu bölümde İbn Saîd, çoğuyla bizzat görüştüğü yetmiş iki âlim, şair, edip ve devlet adamını tanıtmış, şiirlerinden örnekler vermiştir.

4. Râyâtü’l-müberrizîn ve ġāyâtü’l-mümeyyizîn. İbn Saîd’in 639-643 (1241-1246) yılları arasında Mısır’da bulunduğu sırada, Endülüslü ilim adamlarına yakın alâka gösteren Eyyûbî devlet ricâlinden Nâibüssaltana Ebü’l-Feth Mûsâ b. Yağmur’un isteği üzerine hazırlayıp ona ithaf ettiği kitap, bütün eserlerinin kaynağı durumundaki el-Muġrib’den seçtiği bölümlerden oluşmuştur; müellifin yaşadığı asırla önceki iki asırda Mağrib, Endülüs ve Sicilya’da yetişen şairleri tanıtmakta ve şiirlerinden örnekler vermektedir. 641’de (1243) tamamlanan kitapta 314 şiir mevcuttur. Eser 1286’da (1869) Bulak’ta neşredildikten sonra Don Emilio García Gómez (El-libro de las banderas de los campeones, Madrid 1942 [İspanyolca tercümesi ve geniş bir mukaddime ile birlikte]), Arthur J. Arberry (An Anthology of Moorish Poetry, Cambridge 1953 [İngilizce tercümesiyle birlikte]), Nu‘mân Abdülmüteâl el-Kādî (Kahire 1973) ve Muhammed Rıdvân ed-Dâye (Dımaşk 1987) tarafından yayımlanmıştır. Don Emilio García Gómez, bu esere dayanarak Endülüs şiirine dair Poemas arábigoandaluces adıyla bir antoloji kaleme almıştır (Madrid 1930).

5. el-Muḳteṭaf min ezâhiri’ṭ-ṭuraf. Eyyûbî Emîri el-Melikü’n-Nâsır Yûsuf’un isteği üzerine el-Muġrib ve Kitâbü’l-Müşriḳ’ten derlenen eser konularına göre tasnif edilmiş hadisler, hikmetli sözler, mektuplar, hikâyeler ve çeşitli şiirlerden meydana gelmektedir; en önemli bölümü, müveşşahlar ve zecellere ayrılan son kısmıdır (a.g.e., s. 167-168). Kitabı Seyyid Hanefî Haseneyn neşretmiştir (Kahire 1983).

6. ʿUnvânü’l-murḳıṣât ve’l-muṭribât. Müellifin, halkın arzusu üzerine el-Muġrib ve Kitâbü’l-Müşriḳ’ten derlediğini söylediği eser, içerdiği şiir ve nesir örnekleriyle Arap edebiyatı için önemli bir kaynaktır. 1286’da (1869) Kahire’de neşredildikten sonra Abdülkādir Mehdad tarafından Fransızca tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır (Cezayir 1942).

7. el-Ġuṣûnü’l-yâniʿa fî meḥâsini şuʿarâʾi’l-miʾeti’s-sâbiʿa. İbn Saîd’in Tunus’taki ikameti sırasında hazırladığı kitap, 657 (1259) yılına kadar İslâm dünyası genelinde yaşayan çağdaşı şairleri konu edinmektedir. Eserin 605 (1208) yılından önce ölmüş yirmi altı şairin biyografisini içeren ilk kısmı günümüze ulaşmış ve İbrâhim el-Ebyârî tarafından neşredilmiştir (Kahire 1945).

8. Basṭü’l-arż fi’ṭ-ṭûl ve’l-ʿarż (Coġrâfyâ fi’l-eḳālîmi’s-sebʿa). Yaşadığı yüzyılın genel ve matematikî coğrafya alanında en önemli yazarı sayılan İbn Saîd’in coğrafyaya dair bugüne gelmiş başlıca eseridir. Batlamyus-İdrîsî geleneğini devam ettirerek dünyayı yedi iklim bölgesinde inceleyen müellif tanıttığı yerlerin koordinatlarını vermiş ve çağdaşı kaynaklara dayanarak İdrîsî’ye göre daha yeni bilgiler sunmuştur (DİA, VIII, 59). Eseri önce Juan Vernet Ginés (Tetuan 1958), daha sonra da Kitâbü’l-Coġrâfyâ adıyla İsmâil el-Arabî (Beyrut 1970) yayımlamıştır. Juan Vernet Ginés eseri Libro de la extension de la tierra en longitude y latitud adıyla İspanyolca’ya çevirmiştir (Tetuan 1958). Müellifin, bu eserlerinin dışında coğrafyaya dair muhtasar bir çalışması (British Museum, Or., nr. 9585, vr. 32-60) ve İbn Hazm’ın Fażlü’l-Endelüs adlı risâlesine yazılmış bir zeyli de bulunmaktadır. Bu zeyil Selâhaddin el-Müneccid tarafından yayımlanmıştır (Feżâʾilü’l-Endelüs ve ehlihâ içinde [Beyrut 1387/1968], s. 22-28).

İbn Saîd’in gerek kendi kitaplarında gerekse başka kaynaklarda günümüze intikal etmemiş başlıca şu eserlerinin de isimleri kaydedilmektedir: Dîvân, eṭ-Ṭâliʿu’s-saʿîd fî târîḫi Benî Saʿîd, Kitâbü Künûzi’l-meṭâlib fî Âli Ebî Ṭâlib, Kitâbü’z-Zehrât, el-Ġarâmiyyât, Mülûkü’ş-şiʿr, Kitâbü’l-ʿUnvân fî tesmiyeti men Laḳıytühû mine’l-aʿlâm ve ṭâleʿtühû mine’l-kitâb ve deḫaltühû mine’l-büldân (el-Muġrib, neşredenin girişi, I, 1-22; Muhammed Câbir el-Ensârî, s. 186-191).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1999 yılında İstanbul’da basılan 20. cildinde, 302-305 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.