https://islamansiklopedisi.org.tr/necibuddin-es-semerkandi
Hayatına dair bilgi yoktur; sadece Fahreddin er-Râzî ile çağdaş olduğu ve Moğollar’ın Herat halkını Kılıçtan geçirdiği sırada öldürüldüğü bilinmektedir (İbn Ebû Usaybia, s. 472). Sayısı on civarındaki eserlerinin tamamı tıpla ilgilidir.
Eserleri. 1. el-Esbâb ve’l-ʿalâmât. Hastalıklara yol açan sebeplerle bunların belirtilerini konu edinen eserin sonraki hekimleri beş yüzyıl kadar etkilediğine inanılır (Sarton, II, 69). Türkiye kütüphanelerinde on sekiz nüshası bulunmaktadır (Şeşen, s. 369-370). Özellikle Nefîs b. İvaz el-Kirmânî’nin bu esere yazdığı şerh ile ondan önemli ölçüde alıntı yapan geç dönem müelliflerinden Erzânî’nin Tıbb-ı Ekberî adlı hacimli eseri, Semerkandî’nin tıp ve farmakoloji alanındaki görüşlerinin yaygınlık kazanmasında önemli rol oynamıştır (Leclerc, II, 127-128). el-Esbâb ve’l-ʿalâmât Kirmânî’nin şerhiyle birlikte yayımlanmış (I, Kalküta 1836; II, Leknev 1879), Medyen b. Abdurrahman el-Kūsûnî bu şerhe bir tekmile yazmıştır (Şeşen, s. 373). İbnü’s-Süveydî tarafından da şerhedilen el-Esbâb ve’l-ʿalâmât’ı (Manisa İl Halk Ktp., nr. 1831) adı tesbit edilemeyen bir hekim Türkçe’ye çevirmiştir (a.g.e., s. 373).
2. el-Aḳrâbâẕîn. Eserin adı literatürde Ḳarâbâẕîn ve Kitâbü’l-Ḳarâbâẕîn fi’l-ʿilel şekillerinde de geçmekte ve İbn Ebû Usaybia bunları biri büyük, diğeri küçük iki ayrı eser olarak tanıtmaktadır (ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 472). el-Aḳrâbâẕîn müfred ve mürekkep ilâçları konu alır. İçerdiği bitki, hayvan ve madenlerden elde edilen 600’den fazla madde ile kimya ve eczacılık tarihi bakımından önemli bir kaynak sayılmaktadır. Eserin günümüze ulaşan birçok nüshası mevcuttur (Şeşen, s. 375-376), bunlardan biri Martin Levy tarafından İngilizce çevirisiyle birlikte yayımlanmıştır (Philadelphia 1967).
3. el-Edviyetü’l-müfrede (a.g.e., s. 368-369).
4. Uṣûlü terkîbi’l-edviye (a.g.e., s. 373-374).
5. Eṭʿimetü’l-merżâ. Hastalara verilen diyet yemekleri hakkındadır (a.g.e., s. 374-379).
6. Kitâbü’l-Aġẕiye ve’l-eşribe ve mâ yetteṣılü bihâ (el-Aġẕiye ve’l-eşribe li’l-aṣıḥḥâʾ). Sağlıklı beslenme kurallarıyla ilgilidir (a.g.e., s. 375). Semerkandî’nin 2, 4, 5 ve 6. eserleri en-Necîbiyyâtü’s-Semerḳandiyye başlığı altında bir araya getirilmiş olup bir nüshası Patna’daki Hudâbahş Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Ullmann, bk. bibl.).
Semerkandî’nin diğer eserleri de şunlardır: Fî Müdânâti vecaʿi’l-mefâṣıl, Maḳāle fî keyfiyyeti terkîbi ṭabaḳāti’l-ʿayn, Nebẕe ʿani’l-aḳāḳīri’s-sehleti’t-tenâvül, Fî ʿİlâci men süḳıye’s-sümûm ev neheşehü’l-hevâm, Fi’l-Edviyeti’l-müstaʿmele ʿinde’ṣ-ṣayâdile, Fi’ttiḫâẕi mâʾi’l-cibn ve menâfiʿih ve keyfiyyeti istiʿmâlih (Brockelmann, GAL Suppl., I, 896; Nûrî el-Hâlidî – M. Levy, XVII/1 [1964], s. 35-36).
BİBLİYOGRAFYA
İbn Ebû Usaybia, ʿUyûnü’l-enbâʾ, s. 472.
Safedî, el-Vâfî, IV, 184.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 77, 113.
L. Leclerc, Histoire de la médecine arabe, Paris 1876, II, 117-128.
Brockelmann, GAL, I, 646-647; Suppl., I, 895-896.
Sarton, Introduction, II, 69.
M. Ullmann, Die Medizin im Islam, Leiden 1970, s. 170, 308-309, 339-341.
Zouhir M. Agha, Bibliography of Islamic Medicine Anel Pharmacy, London 1983, s. 81-82.
Şeşen, Fihrisü maḫṭûṭâti’ṭ-ṭıbbi’l-İslâmî, s. 368-376.
Catalogue of the Arabic and Persian Manuscripts in the Khuda Bakhsh Oriental Public Library, Patna 1992, IV, 85-87, 106-108, 187-189.
Nûrî el-Hâlidî, “Aḳrâbâẕînü’s-Semerḳandî”, el-Meşriḳ, LVIII/3-4, Beyrut 1964, s. 411-420.
a.mlf. – M. Levy, “el-Kîmyâʾ fî Aḳrâbâẕîni’s-Semerḳandî”, el-Ebḥâs̱, XVII/1, Beyrut 1964, s. 34-44.
Sami Hamarneh, “Arabic Manuscripts of the National Library of Medicine, Washington, D.C.”, MTUA, I/1 (1977), s. 99-100.
