NEYRÎZÎ

Nisbesinden Şîraz yakınındaki Neyrîz kasabasında doğduğu anlaşılmakta, hayatının önemli bir kısmını Abbâsî sarayında astronom-astrolog olarak geçirdiği sanılmaktadır. Öklid ve Batlamyus’un eserleri üzerine yaptığı çalışmalarla daha iyi anlaşılmalarını ve yaygınlaşmalarını sağlamış; beşinci postulat üzerine kendisinden sonraki matematikçilerin dikkate aldığı çalışmalar yapmış; oran-orantı teorisini içeren hendesî aritmetiği geliştirmiş; daha önce Habeş el-Hâsib tarafından kullanılan tanjant fonksiyonunu küresel trigonometriye yerleştirmiş ve küresel sinüs değerini vermiştir. Ondan sonra gelen âlimler daima kendisine atıf yapmışlardır; Batı’da Anaritius diye bilinir.

Eserleri. 1. Şerḥu Kitâbi Öḳlîdis fi’l-uṣûl. Haccâc b. Yûsuf b. Matar’ın Öklid’in Elementler’inin Arapça tercümesine yazdığı şerh olup en önemli çalışmasıdır. Neyrîzî bu eserinde hem Yunan dönemindeki hem İslâm dünyasındaki çalışmaları, özellikle tanım, postulat, aksiyom, önerme ve teoremler üzerine yapılan pek çok yorumu dikkate almış, ayrıca metni tahkik ederek ve kendi şahsî yorumlarını da katarak geliştirip zenginleştirmiştir. Bu arada matematik hipotezlerini kanıtlamada kullanılan delillerin fonksiyonunu geliştirdiği ve sembol harfleri değiştirdiği görülmektedir. Şerhin diğer bir önemli özelliği de İskenderiyeli Heron ile Simplicus’un kaleme aldıkları, zamanımıza ulaşmayan Elementler’in iki şerhinden çeşitli parçalar ve İshak b. Huneyn ile Sâbit b. Kurre’nin versiyonlarını da içermesidir. Kitabın Arapça metni (I-VI. kitaplar) çeşitli nüshalarından faydalanılarak Ahmed Selîm Saîdân tarafından Hendesetü Öḳlîdis fî eydin ʿArabiyye içinde kısmen (Amman 1991) Cremonalı Gerard’ın yaptığı Latince çevirisi ise (I-X. kitaplar) R. O. Besthorn ile J. L. Heiberg (I-II, Copenhagen 1893) ve G. Junge, J. Reader, W. Thomson tarafından (III/2, Copenhagen 1932) yayımlanmıştır. Eserin Simplicus ve Aghanis’in fikirlerini de içeren paralel postulatının ispatıyla ilgili bölümü Fransızca, Almanca ve Rusça’ya tercüme edilmiştir.

2. Risâle fî beyâni’l-müṣâdereti’l-meşhûre. Müellifin, Elementler’in Arapça’sına yazdığı şerhteki fikirlerini de göz önünde bulundurarak paralellik sorununa ilişkin kaleme aldığı bağımsız bir eser olup Kurbânî tarafından neşredilmiştir (Riyâżîdânân-ı Îrânî, Tahran 1350 hş./1971, s. 86-87). Üzerinde çeşitli araştırmalar yapılan eser Rusça’ya da çevrilmiştir.

3. Kitâbü Semti’l-ḳıble (Bibliothèque Nationale, nr. 2457/17). Kıblenin trigonometrik hesaplarla tayini hakkında Menelaus’un küresel trigonometri teoreminin dört türlü uygulanışına dayanan kesin bir yöntem sunar. Eseri Carl Schoy incelemiştir (“Abhandlung von al-Faḍl b. Ḥâtim an-Nairīzī über die Richtung der Qibla”, Sitzungsberichte der Bayerischen Akademie der Wissenschaften, Münih 1922, s. 55-68).

4. Kitâbü’l-Berâhîn fî tehyiʾeti’l-âlât tetebeyyenü fîhâ ebʿâdü’l-eşyâʾ (Süleymaniye Ktp., Ayasofya nr. 4830/15). Kuyuların derinliğini, nehirlerin genişliğini ve dağların yüksekliğini ölçmeye yarayan bir alet hakkındadır.

5. Tefsîru Kitâbi’l-Mecisṭî. Batlamyus’un el-Mecisṭî’sine yapılmış bir şerhtir (İbnü’l-Kıftî, s. 168). Zamanımıza kadar gelmeyen eseri Bîrûnî pek çok yerde (el-Âs̱ârü’l-bâḳıye, s. 142) ve Nizâmî-i Arûzî Çehâr Maḳāle’de zikretmiş ve her iki müellifçe de esere yazılan en iyi şerh sayılmıştır.

6. Kitâbü Zîci’l-kebîr (İbnü’n-Nedîm, s. 561). İbnü’l-Kıftî ve Sâid el-Endelüsî, eserin Sindhind adı verilen Hint astronomi yöntemine göre hazırlandığını belirtmektedir. Onu Sindhind yönteminin takipçilerinden biri olarak anan Bîrûnî de kitaplarının pek çok yerinde kendisinden bahseder ve özellikle el-Ḳānûnü’l-Mesʿûdî’de güneşin apojesinin hareketiyle ilgili konuda Neyrîzî’nin görüşlerini incelerken eseri Zîcü’l-Muʿtażıdî adıyla anar ki bu durum zîcin halife Mu‘tazıd-Billâh’a sunulduğunu gösterir. Ebü’l-Hasan İbn Yûnus, onun Yahyâ b. Ebû Mansûr el-Müneccim tarafından Halife Me’mûn için hazırlanan ez-Zîcü’l-mümteḥan’daki verileri dikkatsizce kullandığını ileri sürmüş ve çeşitli konularda kendisini eleştirmiştir. Müellifin ayrıca Kitâbü Zîci’ṣ-ṣaġīr adlı çalışmasının olduğu kaydediliyorsa da (İbnü’n-Nedîm, s. 561) hakkında bilgi bulunmamaktadır.

7. Kitâb li’l-ʿamel bi’l-usṭurlâbi’l-kürevî. Kürevî usturlapla ilgili en iyi çalışmalardan biri kabul edilen eser üzerinde H. Seemann çalışma yapmıştır (“Das kugelförmige Astrolab...”, Abhandlungen zur Geschichte der Naturwissenschaften und der Medizin, VIII [Erlangen 1925], s. 32-40).

8. Kitâbü Aḥdâs̱i’l-cev. İbnü’l-Kıftî eserin Mu‘tazıd-Billâh için telif edildiğini söylerse de (İḫbârü’l-ʿulemâʾ, s. 168) Ayasofya nüshasında Mu‘tazıd-Billâh’ın veziri Kāsım b. Ubeydullah’a sunulduğu belirtilmiştir (Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 4832/20).

9. Kitâbü Tefsîri’l-erbaʿa li-Baṭlamyus (İbnü’n-Nedîm, s. 561). Bugüne ulaşmayan eser İbnü’l-Heysem ve Bîrûnî tarafından kullanılmış ve Batlamyus’un Tetrabiblos’u üzerine yazılan en iyi şerh kabul edilmiştir.

10. Kitâbü’l-Mevâlîd. Bu eser de Bîrûnî tarafından kullanılmıştır.

11. Maḳāle fî ḥavâdis̱i’l-ḳırânât ve’l-küsûfâti’d-delle ʿale’l-fiten ve’l-ḥurûb. Zamanımıza ulaşan eser (Sezgin, VII, 156), astroloji konusundadır.

12. Tefsîru Kitâbi Ẓâhirâti’l-felek li-Öḳlîdis. Öklid’in Phainomena’sı için yapılmış bir şerh olup adına Nasîrüddîn-i Tûsî’nin aynı esere yazdığı tahrirde rastlanmaktadır (Sezgin, VI, 192).

13. Faṣl fî taḫṭîṭi’s-sâʿâti’z-zamâniyye fî külli ḳubbe ev fî ḳubbetin yüstaʿmelü lehâ. er-Resâʾilü’l-müteferriḳa fi’l-heyʾe li’l-müteḳaddimîn ve muâṣıri’l-Beyrûnî içinde basılmıştır (Haydarâbâd 1366/1947).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 33. cildinde, 71-72 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.