NIEBUHR, Carsten

17 Mart 1733’te Hannover Dukalığı’na bağlı Lüdingworth kasabasında bir çiftçinin oğlu olarak dünyaya geldi. Küçük yaşta annesini ve babasını kaybettiği için çocukluğunda çok az bir eğitim alabildi ve gençlik yıllarında babası gibi çiftçilik yaptı. Ancak bir yandan kendi kendine matematik ve yer ölçümü üzerine çalıştı, bir süre de Göttingen Üniversitesi Matematik Bölümü’nde okudu. 1760’ta teğmen rütbesiyle Danimarka ordusuna katıldı. Göttingen Üniversitesi’ndeki hocalarından Ahd-i Atîk uzmanı Johann David Michaelis’in tavsiyesiyle Danimarka Kralı V. Frederik tarafından, Ortadoğu İslâm coğrafyasına bir araştırma gezisi yapmakla görevlendirilen ve çeşitli ilim dallarına mensup beş kişi ile eski bir askerden oluşan gruba seçildi; yola çıkmadan önce biraz Arapça öğrendi. Kopenhag Üniversitesi hocalarının hazırlayıp V. Frederik’in onayladığı bir tâlimatnâme ile izlenecek rota tayin edildi. Kendilerinden birer günlük tutmaları istendi; bu tâlimatnâmede ayrıca kimin hangi konularda araştırma yapacağı tek tek belirtilmişti.

4 Ocak 1761’de Kopenhag’dan gemiyle yola çıkan grup 30 Temmuz günü İstanbul’a ulaştı ve şehirde kırk gün kaldı. Bu süre içerisinde Danimarka elçisinin heyet için hazırlattığı, Sultan III. Mustafa’nın tuğrasını taşıyan 15 Muharrem 1175 (16 Ağustos 1761) tarihli yol izninde heyet üyelerinden her birinin ismi verilmekte ve seyahat sebepleri açıklanarak gidecekleri yerler sayılmaktadır. Bugün Niebuhr’un terekesiyle birlikte Kiel Üniversitesi Kütüphanesi’nde bulunan belge heyetin Osmanlı topraklarında güvenlik içinde dolaşmasını sağlamıştır.

Ege adalarından geçerek Mısır’a varan heyet burada bir yıl kaldıktan sonra Ekim 1762’de Süveyş’ten hareket etti ve başlıca Kızıldeniz limanlarına uğrayıp Yemen topraklarına girdi. İklim değişikliğinden ve çeşitli hastalıklardan etkilenen grup üyelerinden ikisi burada, üçü Hindistan yolunda öldü. Tek başına son durakları Hindistan’a ulaşan Niebuhr bir yıldan fazla orada kaldı ve Aralık 1764’te Bombay’dan ayrılıp Maskat Limanı’ndan İran’a geçerek Anadolu üzerinden İstanbul’a geldi; bu arada Kıbrıs’a da uğradı. Niebuhr 20 Kasım 1767’de Kopenhag’a döndü; böylece altı kişiyle başlayan ve yaklaşık yedi yıl süren bu geziyi sadece o tamamlamış oldu.

Ülkesine döndükten sonra mühendis kaptan olarak ordudaki görevine devam eden, ayrıca gizli serviste hizmet veren Niebuhr’un önemi, gezi sırasında kendi gözlemlerini ve botanist Peter Forsskal’ın topladığı malzemeleri kitap haline getirerek yayımlamasındadır. Onun çalışmaları sayesinde Batılılar, müslüman Ortadoğu’nun fizikî ve beşerî coğrafyası ile jeostratejik önemi hakkında pek çok bilgiye ulaşmış, İngilizler onun verdiği Kızıldeniz’e dair bilgileri kullanarak ilk defa Afrika kıtasını dolaşmadan Hindistan’a gitmeyi başarmış ve Napolyon 1798’de bu yolu kesmek amacıyla Mısır’ı işgal ederken yine ondan yararlanmıştır. Ayrıca Niebuhr’un hazırladığı Yemen haritası uzun yıllar geçerliliğini korumuştur. Niebuhr gezdiği yerlerin halkı, nüfusu, dinî yapısı, iklimi, coğrafyası gibi hususlarla ilgili birçok bilgi toplamış ve bunları çalışmalarında kullanmıştır. Bu gezi, sonraki yıllarda Ortadoğu’ya yapılan birçok geziye öncülük ettiği gibi Niebuhr’un çalışmaları da bu bölgeyi Avrupalılar’a gerçek anlamda tanıtan ilk eserler arasında literatüre geçmiştir. Niebuhr ve eserleri hakkında bugüne kadar çok sayıda çalışma yapılmış olup bunların ilki, Vâkıdî’nin Fütûḥ diyâr Rebîʿa’sını yayımlayan tarihçi oğlu Barthold Georg Niebuhr’a aittir (“Carsten Niebuhr’s Leben”, Kieler Blaetter, 3 [Kiel 1816], s. 1-86). 7-10 Ekim 1999 tarihleri arasında Kiel Üniversitesi tarafından Eutin’de bir sempozyum düzenlenmiş, burada verilen tebliğler daha sonra neşredilmiştir (bk. bibl.). Kopenhag Üniversitesi Şarkiyat Araştırmaları Bölümü de günümüzde Carsten Niebuhr Enstitüsü adını taşımaktadır.

Eserleri. 1. Beschreibung von Arabien (Kopenhagen 1772).

2. Reisebeschreibung nach Arabien und andern umliegenden Ländern (I-II, Kopenhagen 1774-1778). Kitabın III. cildi Niebuhr’un ölümünden sonra J. N. Gloyer ve J. Olshausen tarafından neşredilmiş olup (Hamburg 1837) C. Niebuhr’s Reisen durch Syrien und Palästina, nach Cypern und durch Kleinasien und die Türkey nach Deutschland und Dännemark başlığını taşımaktadır.

3. Jemen. Karte von dem größten Teil des Landes der Imame, Kaukeban etc. Nach astronomischen Beobachtungen und Reisemaaßen verfaßt (haz. F. A. Schämbl, Wien 1789). Yemen’in 1/200.000 ölçekli fizikî haritasıdır.

Niebuhr ayrıca gezi sırasında ölen heyet üyelerinden botanist Peter Forsskal’ın çalışmalarını neşretmiştir: Descriptiones animalium, avium, amphibiorum, piscium, insectorum, vermium, quae in itinere orientali observavit (Hauniae 1775); Flora Aegyptiaco-Arabica, sive descriptiones plantarum quas per Aegyptum inferiorem et Arabiam Felicem detexit (Hauniae 1775); Icones rerum naturalium: quas in itinere orientali depingit (Hauniae 1776). Onun, çoğu Deutsches Museum (Leipzig) ve Monatliche Correspondenz zur Beförderung der Erd- und Himmelskunde (Gotha) dergilerinde yayımlanmış çok sayıda makalesi de bulunmaktadır (Bibliographie der Deutschsprachigen Arabistik und Islamkunde, s. 303-306).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 33. cildinde, 78-79 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.