NİZÂ-ı İLM ü DÎN

Tam adı Nizâ-ı İlm ü Dîn: İslâm ve Ulûm olan eser Ahmed Midhat Efendi’nin, Osmanlı idaresindeki ülkelerde misyonerlerin faaliyetlerinin ve İslâmiyet aleyhindeki yabancı yayınların doğuracağı zararları bertaraf etmek amacıyla gerçekleştirdiği çalışmalarından (bk. BEŞÂİR-i SIDK-ı NÜBÜVVET-i MUHAMMEDİYYE; MÜDÂFAA) biridir. Kitabın aslı kimya, fizyoloji ve ilimler tarihi alanındaki eserleriyle tanınmış John William Draper’in, yayımlandığı yıllarda büyük yankı ve tepki uyandıran History of the Conflict between Religion and Science adlı eseridir (London 1874) ve Fransızca’ya yapılan çevirisinden Türkçe’ye aktarılmıştır. Kitabın “İslâm ve Ulûm” adını taşıyan ikinci başlığı, Ahmed Midhat’ın Draper’e yönelik tenkitlerini ve İslâmiyet’in ileri sürülen iddialarla ilişkisinin bulunmadığına dair görüşlerini içermektedir. Ahmed Midhat Efendi, mukaddimede Draper ve eserleri hakkında kısa bilgi verdikten sonra benzer konularda yayın yapmış Batılı diğer yazarlara oranla onun ilmini ve ciddiyetini takdir ettiğini, on iki bölümden oluşan kitabının on bir bölümünü bazı tekrarları ve konu dışı bahisleri çıkararak çevirdiğini belirtir.

Draper’in eserinde sırasıyla ilmin kaynağı, Hıristiyanlığın doğuşu, bir imparatorluk gücüne sahip olmasıyla geçirdiği dönüşümler ve ilimle ilişkisi, Tanrı’nın birliği fikriyle ilim arasındaki çatışma, bu çatışmanın Mısır, İran ve Arabistan’da nasıl ortaya çıktığı, ruhun mahiyeti, dünyanın tabiatı ve yaşı, hakikatin ölçüsü ve âlemin yönetimi konularında ilim-din çatışması, Latin Hıristiyanlığı ve ilmin çağdaş medeniyetle ilişkisi incelenmiştir. Kitap aslında Hıristiyanlığın, özellikle Katolikliğin ilmî verilere aykırı olduğu ve kilisenin ilimlerin gelişmesini engellediği iddiasından hareketle kaleme alınmıştır. Ahmed Midhat da müellifin kanaatlerinin çoğuna katıldığını ifade eder ve Draper’in, eserinin birçok yerinde İslâm’ın ilimler karşısındaki tavrının Hıristiyanlık’tan daha olumlu olduğu görüşlerini takdirle karşılar. Ancak onun yer yer ileri sürdüğü İslâm’ın da ilme karşı olduğu iddiasını kabul etmez. Ona göre Batılılar birçok meselede olduğu gibi ilme karşı tutumu açısından da İslâm’ı ya anlamak istememiş veya yanlış sonuçlar çıkarmışlardır. Ahmed Midhat’ın asıl maksadı ise -kitabının birçok yerinde ısrarla üzerinde durduğu gibi- Avrupa’daki olumsuz akımlara kapılan gençlere İslâm’ın yüceliğini anlatmaktır. Batı’da ilim ve felsefeye dayanılarak dine yapılan hücumlardan İslâm’ın etkilenmeyeceğini söyleyen Ahmed Midhat, bazı gençlerin İslâmiyet’in ilme verdiği değeri araştırmadan filozofça davranmak özentisiyle onları taklit etmeye kalkışmasını doğru bulmadığını ifade eder. Eserin birçok yerinde tekrarlanan bu ikazlarında (I, 199-201, 213-214; II, 238-240, 283-290; III, 374-376; IV, 75-76, 344-346 vb.) Ahmed Midhat’ın hitap ettiği zümre hakkında “gençlerimiz, genç mütefenninlerimiz, Avrupa lisanlarını ve ulûmunu okuyan gençlerimiz” gibi ifadeler kullanmasından din aleyhinde bazı akımların varlığından ciddi şekilde endişe duyduğu anlaşılmaktadır. Bu arada Ahmed Midhat, Draper’in eserinde İslâm tarihinin bazı olaylarına ve Hz. Peygamber’in hayatına dair çoğu kasıtlı üretilmiş yanlış bilgileri de düzeltir. İskenderiye Kütüphanesi’nin yakılması olayına, Resûlullah’ın rahip Bahîrâ’dan Hıristiyanlık telkinleri aldığı, vahyin marazî bir hal ürünü olduğu gibi iddialara cevap verir. Müslümanların geri kalmışlığını kabul etmekle birlikte bunun doğrudan İslâm’a bağlanamayacağını belirtir.

Ahmed Midhat Efendi, Draper’e itiraz ve cevaplarında delil olarak kullandığı kaynakları yer yer zikreder; Gazzâlî ve İbn Rüşd en çok geçen isimler arasında yer alır. Özellikle Gazzâlî’nin dinle felsefe arasında uyumsuzluk bulunduğu görüşüne karşı İbn Rüşd’ün cevaplarını her iki müellifin Tehâfüt’lerinden iktibaslar yaparak açıklar. Felsefe ile İslâm dininin çatışmadığını ispat etmek için daha çok İbn Rüşd’ün görüşlerinden yararlanır ve Gazzâlî’nin filozofları tekfir edişine gerekçe gösterdiği görüşlerin dehrîlere ait olduğunu belirtir. Ahmed Midhat tercümenin beşinci bölümüne ilâve ettiği “İslâm ve Ulûm” başlıklı kısmın (II, 236-453) hemen hemen tamamını bu konuya ayırmıştır. Bu hususta kendisine Mûsâ Kâzım Efendi’nin yardım ettiğini söyleyerek onun eserlerinden ve şifahî takrirlerinden iktibaslarda bulunur. Bunların dışında kaynakları arasında Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî (es-Siyerü’l-kebîr), Fahreddin er-Râzî, Seyyid Şerîf el-Cürcânî, Rahmetullah el-Hindî (İẓhârü’l-haḳ), Ebü’l-Fidâ (Târîḫ), Hüseyin Vâiz-i Kâşifî (Tefsîr-i Mevâkib), Hocazâde Muslihuddin Efendi, Ali Kuşçu, Taşköprizâde, Feridun Bey (Münşeâtü’s-selâtîn), Âlûsîzâde (Tefsîr), İsmâil Ankaravî (Mesnevî Şerhi) ve Ahmed Rüşdü’nün (Hall-i Mes’ele-i Tûfân) adları geçmektedir. Yer yer Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî, Senâî, Sa‘dî-i Şîrâzî ve Ziyâ Paşa’dan beyitler zikreder. Batılı müelliflerden Sezar Kaneto, Viardot, Camille Flammarion ve Bernardin de Saint Pierre’in eserlerinden bahseder.

1 Ramazan 1313 (15 Şubat 1896) tarihinden başlayarak Tercümân-ı Hakîkat’te tefrika edilen Nizâ-ı İlm ü Dîn daha sonra küçük boyda cüzler halinde toplam 2000 sayfaya yakın bir hacimde ve dört cilt olarak yayımlanmıştır (1897-1900). Eser üzerine Sema Ermiş tarafından yapılan yüksek lisans çalışmasında (bk. bibl.) bölümlerin geniş bir özeti verilmiş ve ele alınan meseleler incelenmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 33. cildinde, 172-173 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.