NİZAMŞÂHÎ

Irâk-ı Acem’de doğdu. Nizamşâhî Hükümdarı Burhan Nizamşah zamanında (1510-1554) İran’dan Hindistan’a göç edip başşehir Ahmednagar’a yerleşti. Şiî inancını benimseyen Burhan Nizamşah, Nizamşâhî’yi dostluk kurmak istediği Safevî Hükümdarı Şah Tahmasb’a elçi olarak gönderdi. Receb 952’de (Eylül 1545) Rey şehrine ulaşan Nizamşâhî, Şah Tahmasb’ın maiyetinde bir buçuk yıl kadar kaldı; 953’te (1546) Gürcistan ve Şirvan’a düzenlenen seferlere iştirak etti. 954’te (1547) İran elçilik heyetiyle beraber Ahmednagar’a döndü. Daha sonra da zaman zaman İran’a gidip geldi. Nizamşâhî, Ahmednagar’dan sonra Gûlkünde’ye giderek Kutubşâhîler’in hizmetine girdi. 25 Zilkade 972’de (24 Haziran 1565) Gûlkünde’de vefat etti.

Târîḫ-i Ḳuṭbî’nin (Târîḫ-i Elçi-i Niẓâmşâhî) British Museum’da kayıtlı nüshası (Or., nr. 153) 972’de (1565) yazılmış olup 969 (1561-62) yılındaki hadiselerle sona ermektedir. Aynı yerde bulunan farklı tarihlerde istinsah edilmiş iki nüshaya sonradan bazı ilâveler yapılmış ve eser 1200 (1786) yılına kadar getirilmiştir (EI² [İng.], VIII, 73). Eserin Gûlkünde’de Sultan İbrâhim Kutubşah’ın saltanatı devrinde (1550-1580) telif edildiği ve bu sebeple Târîḫ-i Ḳuṭbî adının verildiği anlaşılmaktadır. İngiltere, Hindistan ve Türkiye’de (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 2137) çeşitli yazma nüshaları bulunan eser bir mukaddime ile birbirinden farklı hacimlerde yedi bölümden (makālât) oluşmaktadır. Her bölüm alt başlıklara (güftâr) ayrılmakta ve her başlıkta bir hükümdarın dönemi ele alınmaktadır. Yazar mukaddimede geleneksel usulde Hz. Âdem’den başlayarak peygamberler tarihini anlatır. İlk bölümde İslâm öncesi İran, Yemen ve Arabistan hakkında bilgi verilir. İkinci bölüm Hz. Peygamber, Hulefâ-yi Râşidîn, Emevîler ve 1258 yılında Bağdat’ın düşmesine kadar Abbâsî halifelerine ayrılmıştır. Üçüncü bölümde bazı mahallî hânedanlardan, dördüncü bölümde Cengiz Han ve haleflerinden bahsedilir. Beşinci bölüm Türkistan’da Timur’un yükselişi, onun halefleri ve Hindistan’da Ekber Şah’a kadar Bâbürlüler’in tarihi hakkındadır. Altıncı bölüm Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevîler ve Osmanlılar’a tahsis edilmiştir. Son bölümde Delhi sultanlarına dair bilgi veren Nizamşâhî kitabında İbn Cerîr et-Taberî, Beyzâvî, Hamdullah el-Müstevfî ve Hândmîr gibi tarihçilerin eserlerinin yanı sıra kendi şahsî tecrübelerinden ve güvenilir insanlardan edindiği şifahî bilgilerden istifade etmiştir. Eserde başka kaynaklarda yer almayan bilgilere de rastlanmaktadır. Meselâ Timur dönemi için zikrettiği kaynaklar arasında Bâbür’ün kâtibi Şeyh Zeyn-i Hafî’nin Vâḳıʿât-ı Zeyn’i dikkat çeker. Aynı şekilde bu bölümde Hümâyun Şah’ın Gucerât Sultanı Bahadır Şah ve Afganlı Şîr Şah Sur ile ilişkileri hakkında önemli bilgiler bulunmaktadır. Karakoyunlular’ın Şah Tahmasb ve Gûlkünde’deki Kutubşâhîler’le münasebetlerine dair bilgiler de güvenilir bilgiler arasındadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 33. cildinde, 191-192 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.