PEDERSEN, Johannes

Langeland adasındaki bir kasabada doğdu. Sorø Akademisi’ni bitirdikten sonra 1902’de teoloji ve Semitik filoloji tahsili için Kopenhag Üniversitesi’ne girdi. Frantz Buhl’ün yanında İbrânîce, Ârâmîce ve Arapça öğrendi. Henüz talebe iken dinler tarihi hocası J. C. Jacobsen’in gözetiminde Eski Ahid metinleri üzerine ilk bilimsel çalışmasını yaptı; 1906’da yazdığı “İsrail Kabilelerinin Ken‘ân’da Yerleşimi” başlıklı makalesinden dolayı üniversite tarafından altın madalya ile ödüllendirildi. 1908’de teoloji eğitimini tamamladı. 1909’da E. Lehmann’ın öncülüğünde Eski ve Yeni Ahid’den seçilmiş bazı metinleri Danimarka diline çevirdi. 1909-1912 yılları arasında Margburg’da P. Jensen ve Leipzig’de H. Zimmern’den Akkadca-Asurca, August Fischer’den Arapça dersleri aldıktan sonra Leiden’de Christiaan Snouck-Hurgronje ve Budapeşte’de Ignaz Goldziher’in yanında İslâmiyat eğitimini tamamladı. Ardından Den semitiske Ed adlı teziyle (København 1912) Kopenhag Üniversitesi’nde doktor unvanı aldı. Yine Kopenhag Üniversitesi’nde 1916’da doçent, 1922’de profesör oldu. Bir süre Acta Orientalia dergisinin editörlüğünü yürüttü. Pedersen, 22 Aralık 1977’de öldüğünde üç şeref doktorası sahibi, Avrupa ve Amerika Birleşik Devletleri’ndeki belli başlı akademi ve diğer akademik kuruluşların üyesiydi. Altmış ve yetmişinci doğum yıl dönümleri münasebetiyle adına iki armağan kitabı yayımlanmıştır (Mélanges d’histoire des religions J. Pedersen [I-III, Stockholm 1944-1947]; Studia Orientalia Ioanni Pedersen Septuagenario A.D. VII Id. Nov. Anno MCMLIII / a Collegis Discipulis Amicis Dicata [Hauniae 1953]).

Pedersen’e göre Ortadoğu dinî metinleri üzerine çalışan kutsal kitap yorumcuları ile çağdaş sosyoloji tarihçilerinin metodolojik açıdan birbirinden kopuk çalışmaları efsanevî-dinî anlatıları çok basit bir şekilde ele almaktadır. Bu basitliği aşmanın yöntemi, kendisinin bütün çalışmalarında gözettiği gibi dinî hayatı organik bir bütün olarak değerlendirmektir. Bu bağlamda yazılı geleneği anlamada şifahî gelenek önemlidir. Bu düşünceyle Pedersen, en önemli eseri olan Sâmî filoloji ve kültürüne dair Israel adlı kitabında sosyal hayat ve kültürün bir bütün, dinî inanç ve unsurların o bütünün bir parçası olduğunu savunmuş, dinî parçaların bütün içinde anlam kazanacağını ileri sürmüştür. Ona göre dinî-tarihî bir kültür birlik, bütünsellik, süreklilik ve kendi içinde mantıkî tutarlılık sahibidir. Pedersen ayrıca bu çalışmasıyla İskandinav Eski Ahid incelemelerine yeni bir yön kazandırmış, özellikle ilk beş kitaptaki (Pentateuch) efsaneler ve hukukî yapının anlaşılmasında dil, davranış, düşünce ve sosyal hayatın tarihsel birlikteliğini savunarak klasik Wellhausen ekolüne alternatif bir paradigma geliştirmiştir. Aynı zamanda etnografik bir çalışma olan bu eserde adalet, savaş, kutsallık, pişmanlık, aile, hukuk, şehir, krallık gibi kavramsal yapıların filolojik ve tarihsel analizini yaparak İsrail halklarına ait dinin süreç içindeki oluşumunu incelemiştir.

Pedersen, İslâmiyat alanındaki ilk faaliyetlerini Leipzig’de August Fischer’in Arapça sözlüğünün yayımına (1913-1919) yardım ederek ve E. Lehmann’ın İslâm ve Kur’an çalışmalarına katılarak gerçekleştirdi. 1914’te Kur’an’ı Danimarkaca’ya çevirdi (Koranen, København 1919). I. Dünya Savaşı’nın sona ermesinin ardından Suriye, Filistin ve Mısır’a seyahatlerde bulundu. Ezher Üniversitesi’nde Tevrat dersleri verdi. Kahire’deki araştırmalarının neticesinde Ezher hakkında yazdığı Al-Azhar. Et Muhammedansk Universitet adlı eseri İslâm kültürü üzerine doğrudan yaptığı ilk incelemelerden biridir. Daha sonra İslâmiyat araştırmalarını Semitik bilimlerde uyguladığı tarihî-filolojik araştırma tekniklerini de taşıyarak akîde, fıkıh, felsefe ve tasavvufu kapsayacak şekilde genişletti. Kopenhag Üniversitesi Şarkiyat Kürsüsü’ndeki eski Arap şiiri ve grameriyle sınırlı Arap filolojisi çalışmalarına açılım kazandırdı. Bu açılımı sağlayan eserlerinden en önemlileri, 1500 yılına kadar İslâm kültür tarihini incelediği Islams Kultur ve Arap kültüründe Kur’an başta olmak üzere “kitap”ın yerini sorguladığı Den Arabiske Bog’dur.

Goldziher’den etkilenerek İslâmiyet’i tarihî ve sosyolojik bir olgu kabul eden Pedersen’e göre Yahudilik ve Hıristiyanlık başta olmak üzere bütün Ortadoğu din ve kültleri İslâm’ın heterojen bir yapı kazanana kadarki oluş sürecine katkıda bulunmuştur. İslâmiyet, bütün zamanlara yayılan metafiziksel bir inşadan ziyade başlangıçta tarihî ve sosyokültürel ihtiyaçların bir ürünü şeklinde var olmuş, daha sonra özellikle Sâmî dinî geleneklerinin etkisiyle kutsallık vasfı kazanmıştır. Pedersen’in İslâmiyat araştırmaları kavramsal bir çerçevede sürmüştür. Ona göre kültürel formlar şeklinde görülmesi gereken İslâm’a ait inanç ve hukuk gibi kavramlar Sâmî dinlerinin sosyal etkileşimi göz önünde bulundurulduğunda anlam kazanır. Dolayısıyla herhangi bir dinin anlaşılmasında ve aktarılmasında yazılı kutsal metnin metafiziksel ilkelerle irtibat kurularak yorumlanması ve tecrübe edilmesi kendi başına anlamsızdır.

Eserleri: Den semitiske Ed (København 1912); Der Eid bei den Semiten (Strassburg 1914); Israel (I-II, København 1920; III-IV, København 1934; İngilizce çevirisi Israel: Its Life and Culture, London 1926, 1940; University of South Florida 1991); Al-Azhar. Et Muhammedansk Universitet (København 1922); Muhammedansk Mystik (København 1923); Hebraeisk Grammatik (København 1926); Islams Kultur (København 1928); Den Arabiske Bog (København 1946; İngilizce çevirisi The Arabic Book, Princeton 1984); Tabakat al-sufiyah. Texte arabe-fascicule premier (Paris 1938); Kitab Tabaqāt al-Sufiyya (Leiden 1960); Islam og dens forhistorie (I-III, København 1968).

Makalelerinden bazıları: “Some Aspects of the History of the Madrasa” (IC, III [1929], s. 525-537); “Zum Problem der islamichen Mystik” (OLZ, XXXIV [1931], s. 197-204); “The Islamic Preacher: Wā‘iẓ, Mudhakkir, Qāṣṣ” (Ignace Goldziher Memorial Volume [ed. S. Löwinger – J. Somogyi, Budapest 1948], I, 226-251); İslâm Ansiklopedisi’nde “Hatîb”, “İbn Abdüzzâhir”, “İbn Düreyd”, “Kasem”, “Mescid”, “Nezir” maddeleri (ayrıca bk. www.bautz.de/bbkl/p/pedersen_j_p_e.shtml).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 34. cildinde, 219 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.