PINES, Shlomo

5 Ağustos 1908’de yahudi bir ailenin çocuğu olarak Paris’te doğdu. Çocukluk ve gençlik yılları Riga, Archangelsk, Londra ve Berlin’de geçti. 1926-1934 yılları arasında Heidelberg, Genf ve Berlin üniversitelerinde felsefe, Sâmî diller ve dil bilimi okudu. İslâm düşüncesinde atomculuk anlayışı üzerine Berlin Üniversitesi’nde yaptığı doktora çalışmasını 1936’da tamamladı. Berlin’de bulunduğu yıllarda Leo Strauss ve Paul Eliezer Kraus gibi şarkiyatçılarla yakın ilişki kurdu. 1937-1939 yıllarında Paris Üniversitesi’ne bağlı Institut d’Histoire des Sciences et des Techniques’te ders verdi. II. Dünya Savaşı’nda Fransa’dan ayrılarak 1940’ta İsrail’e yerleşti. 1948-1952 yılları arasında İsrail Dışişleri Bakanlığı’nın Ortadoğu bölümünde uzman olarak çalıştı. 1952 yılından ölümüne kadar ders verdiği Kudüs İbrânî (Hebrew) Üniversitesi’nde yahudi felsefesi profesörü oldu (1961). İsrail İlimler Akademisi’nin üyesi olan Pines 1968’de İsrail ödülünü aldı. Doğumunun altmışıncı yıl dönümünde felsefe alanında bir süreli yayın olan Iyyun’un 1969’da çıkan XX. cildi ona ithaf edildi.

Pines’in araştırmaları öncelikle İslâm kelâmı, İslâm felsefesi ve bilimi alanında yoğunlaştı. Hallâc-ı Mansûr, Fârâbî, İbn Sînâ, İbnü’l-Heysem, Bîrûnî, İbn Bâcce, Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî, İbn Rüşd ve İbn Haldûn üzerine çalışmalar yaptı. 1960’larda ilgi alanını Ortaçağ yahudi felsefesi, yahudi-hıristiyan grupları ve Latin skolastisizminin söz konusu geleneklere etkisini de kapsayacak şekilde genişletti. Bu dönemde İbn Meymûn’un Delâletü’l-ḥâʾirîn adlı eserini hacimli bir girişle birlikte İngilizce’ye çevirdi. Zamanla antik dönem Yahudiliğinden Rabbinik ve Helenist yahudi geleneğine, gnostik ve erken dönem Hıristiyanlığından Arap Hıristiyanlığı’na kadar pek çok konuyu ilgi alanına aldı. Yahudi filozoflarının kendi dönemlerindeki hıristiyan skolastiklerinin felsefî ve ilmî doktrinlerine vâkıf oldukları tezini işlediği hacimli makaleler yazdı (meselâ bk. “Scholasticism after Thomas Aquinas and the Teachings of Hasdai Crescas and his Predecessors”, Proceedings of the Israel Academy of Sciences and Humanities, I/10 [1967], s. 1-101). Onun İbn Meymûn ve Spinoza gibi farklı devirlerde yaşayan yahudi filozoflarının fikirleri arasındaki ilişkiyi ele aldığı çalışmaları da bulunmaktadır (meselâ bk. “Spinoza’s Tractatus Theologico-Politicus, Maimonides, and Kant”, Scripta Hierosolymitana, XX [1968], s. 3-54). 1970 ve 1980’li yıllarda kaleme aldığı makalelerinde geniş anlamda düşünce tarihini araştırdı. Son çalışmasında ise Aristo’da ve İslâm Aristoculuğu’nda epistemolojik ve ahlâkî hükümler arasındaki ayırımı kronolojik bir yaklaşımla ele aldı (“Truth and Falsehood Versus Good and Evil; A Study in Jewish and General Philosophy in Relation to The Guide of the Perplexed”, Studies in Maimonides [ed. Isadore Twersky], Cambridge 1990, s. 95-157). 9 Ocak 1990 tarihinde Kudüs’te öldü.

Arapça, İbrânîce ve Grekçe gibi dillere vukufu ve filolojik donanımı Pines’e farklı kültür ve dillerdeki düşüncelerin doğuş noktasına inme imkânı vermiş, birbiriyle bağlantılı bir dizi metin içinde bir kavramın gelişimini yeniden belirleme ve antik dönemden modern zamanlara kadar devam eden geleneklerin seyrini tesbit etme fırsatı sağlamıştır. Pines’in Yahudilik’le ilgili yayınları bulunmakla birlikte bunlar yahudi düşüncesini sistemli bir şekilde sunmamaktadır. Çalışmalarından hareketle bu konudaki yaklaşımını şöylece özetlemek mümkündür: Dünya birkaç milleti içine alabilen bazı kültürel alanlara ayrılmıştır. Bu alanlardan her birinin kendi içindeki birliği ortak bir kültürel mirasa, başka bir deyişle dinî bir geleneğe ve paylaşılan kavramsal yapılara dayandırılmıştır. 70 yılında Kudüs’teki mâbedin ikinci defa yıkılmasından sonra dünyanın farklı bölgelerine dağılan yahudiler Helen, İslâm ve Avrupa başta olmak üzere farklı kültür alanlarında yaşamış olmalarına rağmen yahudi düşünürlerinin çoğu kendi ırklarına özgü dil ve kavramlarla yahudi kültürüne bağlı kalmıştır. Pines, yabancı kültür öğelerinin yahudi geleneğinde herhangi bir kopukluğa yol açmadığını belirtmesinin yanı sıra yerel kültürlerle yaşanılan etkileşimin yahudi düşüncesine çok yönlü bir karakter kazandırdığına dikkat çeker. Bir bakıma “Yahudiliğin değişmez özü” telakkisi belli kültürlerden etkilenme anlayışıyla dengelenmektedir. Her kültür farklı bir bakış açısını ortaya çıkarmakta, yahudi düşünürleri de bu yolla Yahudiliğin yorumunu devamlı surette yenilemektedir.

Eserleri. 1. Beiträge zur islamischen Atomenlehre (Berlin 1936). Pines’in doktora tezi olup Ebû Rîde tarafından Meẕhebü’ẕ-ẕerre ʿinde’l-müslimîn ve ʿalâḳatühû bi-meẕâhibi’l-Yûnân ve’l-Hünûd adıyla Arapça’ya (Kahire 1365), M. Schwarz tarafından Studies in Islamic Atomism adıyla İngilizce’ye (Jerusalem 1997) çevrilmiştir.

2. Nouvelles études sur Awhad al-Zamân Abu-l-Barakât al-Baghdâdî (Paris 1955).

3. The Concept of Time in Late Neoplatonism (S. Sambursky ile birlikte, Jerusalem 1971).

Pines’in makale ve tebliğlerinden bazıları “The Collected Works of Shlomo Pines” serisi içinde Ebü’l-Berekât el-Bağdâdî (Studies in Abu-l-Barakāt al-Baghdādī: Physics and Metaphysics, Jerusalem-Leiden 1979), Ortaçağ bilimiyle ilgili Grekçe metinlerin Arapça çevirileri (Studies in Arabic Versions of Grek Texts and in Medieval Science, Jerusalem-Leiden 1986), İslâm felsefesi tarihi (Studies in the History of Arabic Philosophy, ed. S. Stroumsa, Jerusalem 1996), dinler tarihi (Studies in the History of Religion, ed. G. G. Stroumsa, Jerusalem 1996) ve yahudi düşüncesi (Studies in the History of Jewish Thought, ed. W. Z. Harvey – M. Idel, Jerusalem 1997) hakkında olmak üzere beş kitap halinde yayımlanmıştır. Pines İbrânîce ve Batı dillerinde başka müelliflerin derlediği yirmi kadar kitaba Sâmî diller, Ortaçağ yahudi, hıristiyan ve İslâm teolojisi, felsefesi ve bilimiyle Hıristiyanlık-İslâm münasebetleri üzerine bölümler yazmıştır. Pines, Ortaçağ düşünürlerinin Arapça, İbrânîce ve Grekçe yazılmış risâle ve eserlerinden modern Batı dillerine çeviriler yaptığı gibi İbn Meymûn’un Delâletü’l-ḥâʾirîn adlı eserini de İngilizce’ye tercüme etmiştir (The Guide of the Perplexed, Chicago 1963; London 1969).

Pines’in Islamic Culture, Israel Oriental Studies, Journal Asiatique, Revue des études islamiques ve Studia Islamica gibi süreli yayınlarda yahudi, hıristiyan ve İslâm ilâhiyatı, felsefesi ve bilimiyle söz konusu üç dine mensup âlimlerin görüşlerini mukayeseli bir şekilde ele aldığı 100’e yakın makalesi ve değerlendirme yazısı bulunmaktadır. Onun ilgi alanlarını da gösterecek olan makalelerinden bazıları şunlardır: “Nathanael ben al-Fayyûmî et la théologie ismaelienne” (Revue de l’histoire juive en Egypte, I [1947], s. 5-22); “Studies in Abu-l-Barakāt al-Baghdādī’s Poetics and Metaphysics” (Scripta Hierosolymitana, VI [1960], s. 120-198); “Shī’ite Terms and Conceptions in Judah Halevi’s Kuzari” (Jerusalem Studies in Arabic and Islam, II [1980], s. 165-251); “Studies in Christianity and in Judaeo-Christianity Based on Arabic Sources” (Jerusalem Studies in Arabic and Islam, VI [1985], s. 107-161); “Gospel Quatations and Cognate Topics in ‘Abd al-Jabbār’s Tathbīt in Relation to Early Christian and Judaeo-Christian Readings and Traditions” (Jerusalem Studies in Arabic and Islam, IX [1987], s. 195-278). Otuza yakın yayımlanmış tebliği bulunan Pines Dictionary of Scientific Biography, Encyclopaedia Britannica, Encyclopaedia Judaica, The Encyclopaedia of Islam, The Encyclopaedia of Philosophy gibi ansiklopedi ve sözlüklere maddeler yazmıştır (eserlerinin geniş bir listesi için bk. Motzkin – Niewoehner, VII [1988], s. 17-38).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 34. cildinde, 271-272 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.