PUSULA

İtalyanca “küçük kutu” anlamındaki bussola isminden Türkçe’ye geçen pusula kelimesi klasik Arapça eserlerde tâse (tas), beytü’l-ibre (iğne kutusu), hukku’l-kıble (kıble kutusu), âletü’l-kıble ve Osmanlıca’da kıblenümâ (“kıble göstericisi”, halk arasında kıblenâme) gibi tabirlerle karşılanmıştır. Pusulanın Çin’de, milâttan önce III-II. yüzyıllarda Fêng-shni rahiplerinin kullandığı “shih” (kâhin tahtası) denilen bir astronomi-astroloji aletinden faydalanılarak icat edildiği sanılmaktadır (Needham, IV/1, s. 245-259). Needham’ın açıklamasına göre, bir tastaki suya bırakılan shih üzerine yerleştirilmiş “si nan shao” (güneyi gösteren kaşık) adındaki mıknatıs taşı kaşık daha sonra balık, milâttan sonra 300’lerde de ibre şeklini almıştır. Buna göre ilk defa Asya’da kullanıldığı anlaşılan pusulanın Rusya nehirleri ticaret yoluyla Avrupa’nın kuzeyine ulaştığı ve VIII-IX. yüzyıllarda Vikingler’in uzun deniz yolculukları yapmalarına yardımcı olduğu söylenebilir. Öte yandan yine Çinliler XI. yüzyılın sonlarında pusulayı ilk defa denizcilikte kullanmış, ayrıca aynı yıllarda manyetik sapmayı, yani pusula iğnesinin gerçek kuzeyi göstermediğini de keşfetmişlerdir. Pusuladan yararlanmayı Çinliler’den öğrenen müslüman gemiciler tarafından bu bilgiler yaklaşık 1150’lerde İtalyan denizcilerine aktarılmıştır.

Avrupa’nın ilk pusula yapımcısı Alexander Necham (ö. 1217), De utensilibus ve De naturis rerum adlı eserlerinde mıknatısın özelliklerinden ve pusuladan bahseder. Ona göre mıknatıslı ibrenin “yönelme yeteneği” sayesinde gemiciler artık küçük ayının görülemediği gecelerde yönlerini bulabileceklerdir. XIII. yüzyılın önemli düşünürlerinden Petrus Peregrinus 1269’da pusula hakkında Epistola de magnete adlı bir kitap yazmış, ayrıca pusulaya bir cetvel ekleyerek gelişmesini sağlamıştır.

Pusuladan söz eden en erken İslâmî kaynak Avfî’nin (ö. 629/1232 [?]) Cevâmiʿu’l-ḥikâyât ve levâmiʿu’r-rivâyât adlı eseridir. Müellif çıktığı bir deniz yolculuğunda fırtınaya yakalandıklarını ve su dolu bir tasa konulmuş mıknatıslı iğneyle yönlerini bulduklarını söyler (s. 46). Benzer bir bilgi, daha ayrıntılı biçimde Beylek el-Kıpçâkī’nin 681’de (1282) yazdığı Kitâbü Kenzi’t-tüccâr fî maʿrifeti’l-aḥcâr adlı eserinde yer almaktadır. Anlatıldığına göre demir bir iğne dik açı yapacak şekilde aynı boyda ahşap bir çubuğa tutturulmuş ve su dolu bir kaba bırakılmıştır. Daha sonra kabın çevresinde saat yelkovanı yönünde bir mıknatıs dolaştırılmış ve aynı yönü takip eden iğnenin mıknatısın âniden çekilmesiyle meridyen doğrultusunu yani güney-kuzey, ahşap çubuğun da doğu-batı hattını gösterdiği görülmüştür. Resûlî Sultanı el-Melikü’l-Eşref Ömer b. Yûsuf da (ö. 696/1296) Muʿînü’ṭ-ṭullâb fi’l-ʿamel bi’l-usṭurlâb adlı risâlesinin sonuna eklediği “Zikrü Risâleti’t-tâse” başlıklı yazısında yine aynı tür bir sulu pusulayı tanımlarken şu ayrıntıları vermektedir: Alet, esas itibariyle su dolu bir çanakla suyun üstünde yüzdürülen demir bir iğneden ibarettir. Çanağın kenarları 360 dereceli bir gösterge haline getirilmiş, ayrıca her beş derece için başka bir bölümleme yapılmıştır. Çanağın dibine de üzerine ana yönlerin işaretlendiği bakır bir levha katran veya mumla tesbit edilmiştir. Daha önceki örnekte olduğu gibi ahşap çubuğa dik açıyla tutturulan manyetik iğne suyun üstüne merkezi çanağın merkezine denk gelecek şekilde bırakılır; iğne güney-kuzey hattını veren meridyen üzerinde, çubuk da doğu-batı istikametinde durur. Eserde bu pusulanın bir çizimi de yer almaktadır.

XIII. yüzyıldan itibaren çeşitli kaynaklarda tanımlaması yapılan bir de kuru tip pusula vardır. Bu tür yine bir mıknatıslı iğne ile içinde, ibrenin tam ortasından bükülmemiş ince bir iple asıldığı veya sivri uçlu bir milin üzerine oturtulduğu bir “ibre evi”nden ibarettir. XIII. yüzyılın sonlarında Mısırlı astronom İbn Sim‘ûn’un Kenzü’l-yevâḳīt fî istiʿâbi’l-mevâḳīt adlı eserinde tanımını yaptığı bu pusuladan (Schmidl, I [1997-98], s. 85) XV. yüzyılda ünlü denizci İbn Mâcid Kitâbü’l-Fevâʾid fî uṣûli ʿilmi’l-baḥr ve’l-ḳavâʿid’inde daha ayrıntılı biçimde bahsetmekte ve anlattıklarından bu pusulanın (hukka) dümencinin görebileceği şekilde bir pusula dolabına yerleştirildiği, dümencinin gerektiğinde ibreyi bir mıknatısa sürtmek suretiyle doğru çalışır hale getirdiği, çünkü zaman zaman pusulada sapmalar olduğu gibi hususlar öğrenilmektedir (Arab Navigation, s. 292-293).

Osmanlı denizcisi Seydi Ali Reis de Risâle-i Mir’ât-ı Kâinât min Âlât-ı İrtifâ adlı eserinde (İÜ Ktp., TY, nr. 1804) “dâire-yi muaddel” dediği bir rasat aletini anlatırken ortasında bir müteharrik iğne evi bulunduğunu, mıknatısla terbiye edilmiş olan iğnenin, kuzeyden doğuya ve güneyden batıya doğru 7 derecelik bir sapmayı işaret eden siyah çizgi üzerinde dört ana yönü gösterdiğini söylemektedir. Bu sapmayı bizzat tesbit ettiğini belirten müellif iğne ucunun tam olarak kuzey kutbunu gösterdiği şeklindeki yaygın bilgiyi gerçeğe uygun bulmadığını söylemektedir (Brice v.dğr., s. 2-3). Bugün dünyanın birçok müzesinde çeşitli dönemlere ait kuru ve sulu pusula örnekleri bulunmaktadır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 34. cildinde, 363-364 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.