SABBÂN

Kahire’de doğdu ve öğrenimini burada yaptı. Çeşitli hocalardan İslâmî ilimlerin yanı sıra Arap dili ve edebiyatı, astronomi ve matematik dersleri aldı. Abdülvehhâb el-Afîfî’den Şâzelî tarikatının esasları ile zâhirî ve bâtınî ilimleri öğrendi. Bu tarikatın ileri gelenlerinden olan ve kendisine “Ebü’l-irfân” künyesini veren Muhammed Sâdât b. Vefâ’dan istifade etti. 1170 (1756-57) yılından itibaren vefatına (1188/1774) kadar zamanının çoğunu Hanefî fakihi, astronomi ve hendese âlimi Hasan b. İbrâhim el-Cebertî ile geçirdi. Daha sonra onun oğlu ve ʿAcâʾibü’l-âs̱âr’ın müellifi Abdurrahman el-Cebertî ile birlikte oldu. Bu arada Ebü’l-Envâr b. Vefâ’ya intisap etti. Özellikle Mısır ve Suriye’de tanınan Sabbân çok sayıda öğrenci yetiştirdi. İmam Şâfiî Türbesi’nde muvakkitlik yaptıktan sonra Ebü’z-Zeheb Muhammed Bey, Ezher’in karşısındaki camisini inşa ettirince burada muvakkit oldu. Tatarzâde (Tatarcık) Abdullah Efendi kadı olarak Kahire’ye geldiğinde şöhretlerini duyduğu Sabbân ve matematik âlimi Muhammed b. Mûsâ el-Cenâcî ile yakından ilgilendi. Sabbân Kethüdâ Hasan Paşa’dan da saygı gördü ve Hasan Paşa vali olunca kendisine maaş bağlandı. Cemâziyelevvel 1206’da (Ocak 1792) vebadan öldü ve Bustân Mezarlığı’na defnedildi.

Eserleri. A) Dil ve Edebiyat. 1. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Üşmûnî (Menhecü’s-sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik, Ḥâşiyetü’ṣ-Ṣabbân). Sabbân’a şöhretini sağlayan en hacimli eseri olup Nûreddin Ali b. Muhammed el-Üşmûnî’nin İbn Mâlik’in Elfiyye’sine yazdığı şerhin hâşiyesidir. Değişik ciltler halinde birçok baskısı yapılmıştır (Ebü’l-Vefâ Nâsır el-Hûrînî’nin tashihi ile, Kahire 1273, 1280, 1288, 1298, 1305, 1344; Rıdvân Muhammed Rıdvân’ın tashihi ile, Kahire 1931).

2. el-Kâfiyetü’ş-şâfiye (eş-Şâfiyetü’l-kâfiye) fî ʿilmeyi’l-ʿarûż ve’l-ḳāfiye. Bu manzum risâle müellifi tarafından kaleme alınan şerhiyle birlikte basılmıştır (bir mecmua içinde, Kahire 1288, 1304, 1306, 1321, 1323, 1331; Şerḥu’l-Kâfiye, Kahire 1307). Esere Ahmed b. Abdülkerîm et-Tirmânînî de şerh yazmıştır (Miftâḥu künûzi’l-ʿâfiye, Muhammed b. Suûd Üniversitesi Ktp., nr. 3853).

3. er-Risâletü’l-beyâniyye (Risâle fî ʿilmi’l-beyân; Kahire 1315). Eser için Muhammed İlîş (Kahire 1281), Mahlûf b. Muhammed el-Minyâvî (Kahire 1285) ve Muhammed b. Muhammed el-Embâbî (nşr. Mahmûd b. Mustafa, Kahire 1315) tarafından birer hâşiye kaleme alınmıştır.

4. Risâle fi’l-istiʿârât (müellif nüshası için bk. Brockelmann, GAL, II, 372; C. Zeydân, III, 304).

5. Urcûze fi’l-ʿarûż. Müellife ait şerhiyle birlikte basılmıştır (Kahire 1307).

6. Urcûze fî naẓmi’l-müs̱elles̱ât (Müs̱elles̱ât fi’l-luġa). Üç harekeyle de okunabilen kelimelere dair bir sözlüktür.

7. Risâle fî taḥḳīḳi miʿyâri’l-vezn “mifʿal” (Brockelmann, GAL Suppl., II, 400).

8. Şerḥ ʿalâ Tecrîdi’l-Bennânî. Sa‘deddin et-Teftâzânî’nin Telḫîṣü’l-Miftâḥ’a yazdığı Muḫtaṣarü’l-meʿânî adlı şerhe Sabbân’ın öğrencisi Mustafa b. Muhammed el-Bennânî tarafından yazılan Tecrîd adlı hâşiyenin şerhidir (Kahire 1297).

9. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’s-Semerḳandiyye. Ebü’l-Kāsım b. Ebû Bekir el-Leysî es-Semerkandî’nin Ferâʾidü’l-fevâʾid (er-Risâletü’s-Semerḳandiyye) adıyla tanınan istiare konusundaki risâlesine İsâmüddin el-İsferâyînî’nin yazdığı şerhe hâşiyedir (Kahire 1282, 1286, 1299, 1303).

B) Diğer Eserleri. 1. İsʿâfü’r-râġıbîn fî sîreti (siyeri)’l-Muṣṭafâ ve feżâʾili âli beytihi’ṭ-ṭâhirîn (Kahire 1273, 1276, 1281, 1290, 1297, 1302, 1304, 1306, 1307, 1315, 1317, 1323; Bombay 1290 ve Mü’min eş-Şeblencî’nin Nûrü’l-ebṣâr’ı kenarında, Kahire 1290, 1298, 1308, 1929).

2. İtḥâfü ehli’l-İslâm bimâ yeteʿallaḳu bi’l-Muṣṭafâ ve ehli beytih (Brockelmann, GAL Suppl., II, 399; C. Zeydân, III, 304).

3. Naẓmü esmâʾi ehli’l-Bedr. Mustafa b. Muhammed el-Bennânî tarafından Ravżatü’ṭ-ṭâlibîn adıyla şerhedilmiştir (Brockelmann, GAL, II, 372).

4. Manẓûme fî ʿilmi muṣṭalaḥi’l-ḥadîs̱. 600 beyit olup Mecmûʿ min mühimmâti’l-mütûn içinde basılmıştır (Kahire 1280, 1286, 1295; İskenderiye 1302, 1371/1952).

5. er-Risâletü’l-kübrâ fi’l-besmele ve’l-ḥamdele (Kahire 1291, 1297, 1301, 1308). Risâleyi Muhammed b. Muhammed es-Sünbâvî şerhetmiştir (Brockelmann, GAL Suppl., II, 399).

6. Ḥâşiye ʿalâ muḳaddimeti Cemʿi’l-cevâmiʿ li-Tâciddîn es-Sübkî (Ezher Ktp., nr. 1029).

7. Risâle fî ʿilmi’l-heyʾet (Brockelmann, GAL, II, 372).

8. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Mollâvî ʿale’s-Süllem li’l-Aḫḍarî. Abdurrahman b. Muhammed el-Ahdarî’nin mantıka dair es-Süllemü’l-mürevnaḳ adlı doksan dört beyitlik urcûzesine Ahmed b. Abdülfettâh el-Mollâvî’nin yazdığı şerhin hâşiyesidir (Kahire 1285, 1305, 1310, 1311, 1319, 1321, 1325).

9. Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi Mollâ Ḥanefî ʿale’r-Risâleti’l-ʿAḍudiyye fî âdâbi’l-baḥs̱ ve’l-münâẓara. Adudüddin el-Îcî’nin istidlâl yolu ve metotlarıyla tartışma usulünün kurallarını içeren risâlesine Molla Muhammed et-Tebrîzî el-Hanefî’nin yazdığı şerhin (er-Risâletü’l-Ḥanefiyye) hâşiyesidir (Kahire 1303, 1310).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2008 yılında İstanbul’da basılan 35. cildinde, 335-336 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.