ŞÂŞÎ, Muhammed b. Ahmed

Aslen Şâş (Taşkent) Türkleri’nden olup Muharrem 429 (Ekim-Kasım 1037) veya 7 Muharrem 427 (11 Kasım 1035) tarihinde Meyyâfârikīn’da doğdu. Bazı çağdaş eserlerde ismi, künyesi, nisbesi ve mezhebi aynı olan Muhammed b. Ali el-Kaffâl ile karıştırıldığı için kendisine yanlışlıkla Kaffâl lakabı nisbet edilmektedir (meselâ bk. Brockelmann, GAL, I, 489; Suppl., I, 674; Ziriklî, VI, 210). Meyyâfârikīn’da Kadı Ebû Mansûr Muhammed b. Şâzân et-Tûsî’den, Diyarbekir’de Ebû Abdullah Muhammed el-Kâzerûnî’den fıkıh dersleri aldı. Daha sonra Bağdat’a giderek Ebû İshak eş-Şîrâzî’ye muîd oldu; ölümüne kadar kendisinden faydalandığı hocasına Horasan (Nîşâbur) yolculuğunda eşlik etti. Bağdat ve Mekke’de fıkıh ile cedel dersleri aldığı ve hadis dinlediği kişiler arasında İbnü’s-Sabbâğ, Ebû Ya‘lâ el-Ferrâ ve Ebû Bekir Muhammed b. Sâbit el-Hucendî gibi âlimler bulunmaktadır. Ebû İshak eş-Şîrâzî’nin ölümünün ardından Bağdat’ta Şâfiî mezhebinin reisliğini üstlenen Şâşî zühdü ve takvâsı sebebiyle Cüneyd lakabıyla anılırdı. Önceleri Bağdat’ta kendi yaptırdığı medresede ders verdi. 19 Muharrem 482 (3 Nisan 1089) tarihinden itibaren Tâcülmülk’ün Bağdat’ta inşa ettirdiği el-Medresetü’t-Tâciyye’de müderrisliğe başladı. 504 Muharreminde (Temmuz-Ağustos 1110) Bağdat Nizâmiye Medresesi’nde müderris olarak görevlendirildiyse de bir müddet sonra azledildi. Daha sonra yeniden görevlendirildiği bu medresede tedris faaliyetlerini ölünceye kadar sürdürdü. Derslerine vezirler ve diğer devlet adamları da katılıyordu. Fıkhî görüşleri özellikle Nevevî’nin el-Mecmûʿu olmak üzere Şâfiî fıkıh kitaplarında nakledilmiştir. İbn Mahmûye diye tanınan Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed el-Yezdî, Silefî, Şühde el-Kâtibe, İbn Ebû Rendeka et-Turtûşî, İbn Berhân ve Ebû Bekir İbnü’l-Arabî gibi şahsiyetler ondan fıkıh ve fıkıh usulü, cedel ve kelâm dersleri aldı yahut hadis rivayet etti. 25 Şevval 507’de (4 Nisan 1114) Bağdat’ta vefat eden Şâşî’nin kabri Bâbüebrez Kabristanı’nda hocası Şîrâzî’ninkinin yanındadır. Ölümü için 16 Şevval (26 Mart) tarihi de kaydedilmektedir (İbnü’l-Cevzî, VII, 138; İbn Kesîr, el-Bidâye, XII, 178; krş. Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾi’ş-Şâfiʿiyyîn, II, 531). İbn Asâkir’in 577 (1181) (Tebyînü keẕibi’l-müfterî, s. 307) ve Musannif’in 505 (1111-12) olarak zikrettikleri (Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, s. 198) yıllar istinsah hatasından kaynaklanmış olmalıdır. Şâşî’nin, kendisi henüz hayatta iken fetva makamına erişen Ebü’l-Muzaffer Ahmed ve Ebû Muhammed Abdullah adlı iki oğlu vardır.

Eserleri. 1. Ḥilyetü’l-ʿulemâʾ fî maʿrifeti meẕâhibi’l-fuḳahâʾ. Abbâsî Halifesi Müstazhir-Billâh’a (1094-1118) ithaf edildiğinden el-Müstaẓhirî ismiyle de bilinen kitabın mukaddimesinde, Müstazhir-Billâh’ın şer‘î sınırların dışına çıkmadan tercihte bulunabilmesi için eserde her meseleyle ilgili farklı mezheplere ait ictihadların ortaya konulduğu belirtilmektedir (Ḥilye, I, 53-54). Kitabın tertibinde Şîrâzî’nin el-Müheẕẕeb’inin etkisi görülmektedir. Her meselede önce Şâfiîler’in, ardından diğer Sünnî mezheplerin görüşleri aktarılır. Bazan Şîa’nın ve Zâhiriyye’nin ictihadlarına da yer verilir. Zaman zaman görüşler arasında tercihte bulunulur. Bu tutum Şâşî’nin mezhep taassubuna kapılmadığını göstermektedir. Ḥilyetü’l-ʿulemâʾ Yâsîn Ahmed İbrâhim Derârdike (I-III, Beyrut-Amman 1400/1980 [eksik bir neşirdir], I-VIII, Amman 1988) ve Saîd Abdülfettâh (I-III, Mekke-Riyad 1417/1996) tarafından yayımlanmıştır. Ebû Abdullah Muhammed b. Muhammed b. Behrâm ed-Dımaşkī (ö. 705/1305) eseri Tuḥfetü’n-nübehâʾ fi’ḫtilâfi’l-ʿulemâʾ adıyla ihtisar etmiştir. Şâşî’nin Ḥilyetü’l-ʿulemâʾnın şerhi gibi kabul edilen el-Muʿtemed adlı bir kitabı daha vardır.

2. el-ʿUmde fî fürûʿi’ş-Şâfiʿiyye. Halife Müstazhir-Billâh’ın oğlu Umdetüddîn Müsterşid-Billâh’a ithaf edilmiştir. Kâtib Çelebi’nin el-ʿUmde’nin şerhlerine dair verdiği bilgiler (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1170) yanlıştır.

3. Telḫîṣü’l-ḳavl fi’l-mesʾeleti’l-mensûbe li-Ebi’l-ʿAbbâs b. Süreyc fi’ṭ-ṭalâḳ. Şâfiî âlimlerinden İbn Süreyc tarafından ortaya atıldığı için ona nisbetle anılan ve kısır döngü içeren boşama ifadesiyle ilgili fetvayı (bk. İBN SÜREYC, Ebü’l-Abbas) desteklemek üzere yazılmış bir risâledir (son iki eserin nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 489; Suppl., I, 674).

Şâşî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: eş-Şâfî (İbnü’s-Sabbâğ’ın Şâfiî fıkhına dair eş-Şâmil adlı eserinin yirmi ciltlik şerhidir), eş-Şâfî fî Şerḥi Muḫtaṣari’l-Müzenî (muhtemelen bu ikisi aynı eserdir), et-Terġīb. Bağdatlı İsmâil Paşa, Şâşî’ye el-Müsâʿid ʿalâ maʿrifeti’l-ḳavâʿid isimli bir kitap nisbet etmektedir (Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 81). Brockelmann el-Uṣûl adıyla çeşitli baskıları yapılmış olan bir kitabı İshak b. İbrâhim eş-Şâşî, Kaffâl eş-Şâşî ve Muhammed b. Ahmed eş-Şâşî’nin eserleri arasında saymaktadır (GAL, I, 490; Suppl., I, 294, 307; ayrıca bk. ŞÂŞÎ, Ebû Ali). Ancak Hanefî fıkıh usulüne dair olması ve içinde İbnü’s-Sabbâğ’ın (ö. 477/1084) eş-Şâmil’ine atıfta bulunulması kitabın üç Şâşî’ye de nisbet edilmesinin mümkün olmadığını göstermektedir. Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de kayıtlı (Fıkh Şâfiî, nr. 1141) Fetâva’l-Ḳaffâl de (Fuâd Seyyid, I, 311; Ziriklî, VI, 210) yanlışlıkla Muhammed b. Ahmed eş-Şâşî’ye izâfe edilmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 38. cildinde, 369 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.