SAYILI, Aydın

İstanbul’da doğdu. Gaziantepli bir ailenin çocuğudur. İlk öğreniminden sonra eğitimine Ankara’da devam etti ve Atatürk’ün tâlimatıyla 1933’te Harvard Üniversitesi’nde bilim tarihi okumak üzere Amerika’ya gönderildi. Çalışmalarını ünlü bilim tarihçisi George Sarton’un yanında sürdürdü ve The Institutions of Science and Learning in the Moslem World başlıklı teziyle -bilim tarihinde ilk defa- doktora yaparak 1943’te Türkiye’ye döndü. Aynı yıl Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi’ne asistan olarak girdi; 1946’da doçent, 1952’de profesör, 1958’de ordinaryüs profesör oldu. 1974’te felsefe bölümü başkanlığına getirildi. 1983’te emekliye ayrıldıysa da bir süre daha yüksek lisans ve doktora dersleri verdi. 1984’te, 1947 yılından beri üyesi olduğu Türk Tarih Kurumu’na bağlı Atatürk Kültür Merkezi’nin başkanlığına getirildi ve kuruluş çalışmalarını yürüttü; bu arada Erdem dergisinin yayımını sağladı. 1993’te yaş haddi sebebiyle bu görevinden ayrıldı ve 15 Ekim’de öldü.

Uluslararası Bilim Tarihi Kurumu üyesi ve Türk Kütüphaneciler Derneği’nin şeref üyesi olan Aydın Sayılı, TÜBİTAK Hizmet ödülü ve Copernicus’le ilgili çalışmalarından dolayı Polonya hükümeti tarafından verilen Copernicus madalyasının sahibi idi. UNESCO’nun Orta Asya kültürleriyle ilgili çalışmalarının editörler komitesinde görev almış, birçok millî ve milletlerarası kongreye katılmıştır. Bunların başlıcaları XXII. Milletlerarası Şarkiyatçılar Kongresi (İstanbul 1951), 1953, 1956, 1959, 1962 ve 1974 yıllarında İsrail, İtalya, İspanya, Amerika Birleşik Devletleri ve Japonya’da yapılan milletlerarası bilim tarihi kongreleri, Amerikan Bilim Tarihi Kongresi (New York 1956), İbn Sînâ (Tahran 1954) ve Nasîrüddîn-i Tûsî (Tahran 1956) kongreleri, Milletlerarası Bîrûnî’nin Bininci Doğum Yılı Kongresi (İslâmâbâd 1973) ve 1977’de Dünya Tâlim ve Terbiye Konseyi’nin düzenlediği III. Dünya Eğitim Konferansı’dır.

İngilizce, Fransızca, Almanca, Farsça ve Arapça bilen Aydın Sayılı’nın başta doktora tezi olmak üzere hemen bütün eserleri İslâm dünyası ve müslüman Türkler’in felsefesi ve özellikle ilmî faaliyetleri üzerinedir. Bunlar arasında, rasathânelerin ilk defa İslâm ülkelerinde kurulduğunu gösterdiği ve buralarda çalışan âlimlerle ilgili bilgi verdiği The Observatory in Islam adlı eserinin ayrı bir yeri vardır. Özellikle bu konuya Türkler’in yaptığı katkıları ilk defa belgeleriyle ortaya koymuştur. Eserde incelenen rasathâneler arasında Merâga ve Semerkant rasathâneleri ve buralarda kullanılan aletlerle ilgili ilginç açıklamalar bulunmaktadır. Ele alınan bilim adamlarından Emâcûr ailesi, Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî, Bîrûnî ve Uluğ Bey’in faaliyetleriyle bunların daha sonraki astronomi çalışmalarına etkileri üzerinde durulmuştur. Sayılı ayrıca Muhammed b. Mûsâ el-Hârizmî, Nasîrüddîn-i Tûsî, Uluğ Bey, Abdülhamîd b. Vâsi‘ b. Türk gibi Türk kökenli müslüman matematikçileri hakkında temel eserlerinden hareketle ortaya koyduğu çok önemli araştırmalar yapmıştır. Aydın Sayılı’nın tıp alanındaki çalışmaları daha çok kurumlar seviyesindedir. Bu çalışmaların en dikkat çekici olanı İslâm dünyasının ilk yedi hastahanesinin tanıtımıyla ilgili olup bunlardan Kahire’de bulunanların I. Mütevekkil’in veziri Feth b. Hâkān ve Ahmed b. Tolun gibi bazı Türk idarecileri tarafından kurulduğunu tesbit etmesi bakımından önem taşımaktadır (Kâhya, TTK Belleten, LVIII/221 [1994], s. 248-249). Fizikle ilgili olarak Fârâbî ve İbn Sînâ gibi Türk filozof ve bilim adamlarının çalışmalarını incelemiş, Fârâbî’nin “halâ” ile (boşluk) ilgili makalesini ayrıntılı biçimde ele alarak konuya deneysel boyutta yaklaştığını göstermiştir. İbn Sînâ’nın harekete dair araştırmalarını da inceleyerek onun bu konuya getirdiği yenilikleri ve Aristo’ya yaptığı itirazları, yine Newton’un birinci ve ikinci hareket kanunlarına yaklaşımını ortaya koymuştur. Ayrıca her iki bilim adamının yöntemleri üzerinde durmuş, gözlem ve deneyi nasıl kullandıklarını açıklamıştır. İslâm âlimlerinden özellikle Bîrûnî ile ilgilenmiştir. Osmanlı sahasında ise daha ziyade Batılılaşma hareketlerine dair bazı incelemeleri vardır. Bilim tarihinde dönüm noktası oluşturan, İslâm dünyası için VIII-IX., Batı dünyası için XII-XIII. yüzyıllarla ilgilenmiş ve bunun sebepleri üzerinde durmuştur. Ak Hunlar’la ilgili bir makale yazmış, Batı’nın bilim tarihi üzerinde Copernicus’in çalışmalarını konu edindiği makalesi gibi bazı makaleler kaleme almıştır. Onun en çok önem verdiği şey Atatürk’ün bilim anlayışı ve Türk bilim adamlarından beklentileri olmuş, bu konudaki görüşlerini Hayatta En Hakiki Mürşid İlimdir adlı eserinde dile getirmiştir. Aydın Sayılı Türkçe ile de ilgilenmiş, Türkçe’nin bilim dili özelliklerine sahip olduğunu ortaya koymaya çalışmıştır.

Eserleri: Hayatta En Hakiki Mürşid İlimdir (Ankara 1948, 1989, 1990); Ebû Nasr el-Fârâbî’nin Halâ Üzerine Makalesi (Arapça metin, Türkçe ve İngilizce tercüme, N. Lugal ile birlikte, Ankara 1951, 1985); The Observatory in Islam (Ankara 1960, 1988; eser Abdullah el-Ömer tarafından el-Meraṣıdü’l-felekiyye fi’l-ʿâlemi’l-İslâmî adıyla Arapça’ya tercüme edilmiştir [Küveyt 1995]); Uluğ Bey ve Semerkand’daki İlim Faaliyeti Hakkında Gıyasüddin-i Kâşî’nin Mektubu (Ankara 1960, 1985, 1991); Abdülhamid İbn Türk’ün Katışık Denklemlerde Mantıkî Zaruretler Adlı Yazısı ve Zamanın Cebri: Logical Necessities in Mixed Equations by Abd al Hamid Ibn Turk and the Algebra of His Time (İngilizce ve Türkçe, Ankara 1962, 1985); Mısırlılarda ve Mezopotamyalılarda Matematik, Astronomi ve Tıp (Ankara 1966, 1982, 1991); Copernicus and His Monumental Work (Ankara 1973); Bilim ve Öğretim Dili Olarak Türkçe (Ankara 1978); Ortaçağ Bilim ve Tefekküründe Türklerin Yeri (Ankara 1985); Ortaçağ İslâm Dünyasında Yüksek Öğretim Medrese (trc. Recep Duran, baskı yeri yok, 2002) (Aydın Sayılı’nın yayınlarıyla ilgili bir liste için bk. Tekeli, XIII [1991], s. 5-11; Topdemir, sy. 10 [1993], s. 76-80).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 36. cildinde, 213-214 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.