SCHWEIGGER, Salomon

30 Mart 1551 tarihinde Tübingen’in güneybatısında Haigerloch kasabasında doğdu. Bazı kaynaklarda Salomo adıyla geçer. Osmanlı topraklarına gitmiş ve seyahatnâmesiyle ün salmıştır. Çeşitli Protestan Latin okullarına devam etti. 1572-1576’da Tübingen Üniversitesi’nde Protestan teolojisi ve klasik filoloji tahsil etti. Daha tahsilini tamamlamadan uzak ülkeleri görmek arzusuyla aristokrat bir ailenin hizmetine girmek üzere Tübingen’den Viyana’ya gitti. Graz’da papazlık imtihanını verdikten sonra Viyana’ya döndü. 1577’de Kayzer II. Rudolf’un elçisi olarak daha önce II. Maximilian’ın III. Murad ile yaptığı barışı yenilemek ve haracı getirmek için Osmanlı başşehrine hareket eden Protestan imparatorluk baronlarından Joachim von Sinzendorf ve Gogitsch zu Feyregg’in özel hizmetine girip elçilik vâizi oldu. Elçilik heyetiyle birlikte Komárom, Budin, Belgrad, Sofya, Filibe, Edirne üzerinden İstanbul’a ulaştı. 31 Aralık 1577’de Küçükçekmece’de önceki elçinin vâizi, İstanbul günlüğü ile tanınan Stephan Gerlach tarafından karşılanarak 1 Ocak 1578’de şehre girdi. Schweigger, Gerlach’ın Tübingen’de bulunan Protestan teologlar Andreä ve Heerbrand’ın Rum Patriği II. Yeremias ile iki mezhep arasındaki ayrılıkları aşarak papaya karşı bir ittifak oluşturma girişiminde aracılık görevini üstlendi. Girişim 1584’te başarısızlıkla sonuçlandı. Bu tür temaslar sayesinde Rum Patrikhânesi’nin kâtibi Theodosios Zygolmalas ile dostluk kurdu. Böylece Osmanlı Ortodoks tebaası hakkında ayrıntılı bilgi edindi. İstanbul’da bulunduğu süre içerisinde elçiliğin, sarayın, halkın yaşayış ve âdetlerini yakından gözlemledi. Efendisinin görevi sona erince (3 Mart 1581) üç Alman arkadaşıyla birlikte deniz yoluyla Rodos’a, İskenderiye’ye ve Reşîd’e uğrayarak Yafa’ya, oradan kara yoluyla Kudüs’e gitti ve hacı oldu. Dönüş yolculuğunda Nablus, Taberiye, Dımaşk, Ba‘lebek ve Trablusşam’ı gördü. Oradan yanındaki küçük bir toplulukla birlikte Zakintos adasına giden bir gemiye bindi. Girit önlerinde gemi batma tehlikesi geçirdiğinden birkaç hafta adada kaldı. Sonunda Venedik’e ulaşıp kara yoluyla Padova, Innsbruck, Augsburg üzerinden Sulz’a döndü (Kasım 1581). 1582’de Nürtingen’de papaz yardımcısı oldu, 1583-1589 yıllarında Grötzingen (Baden), 1589-1605 arasında Wilhermsdorf (Mittelfranken) kasabalarında ve kendisiyle âmirinin arası açıldığından 1605’ten ölümüne kadar Nürnberg’deki Frauen Kilisesi’nde papazlık yaptı. 21 Haziran 1622 tarihinde bu şehirde öldü. Schweigger iyi bir eğitim görmüş, geniş bilgi sahibi bir vâiz olarak tanınır. Nürnberg’de vaazlarıyla şöhret kazanmıştı. Birkaç dil bildiği eserlerinden anlaşılmaktadır.

Eserleri. 1. Il Catechismo Translato della lingua todesca in lingua Italiana (Per Salomon Sveigger Allamagno, Vvirt. Predicatore del Evangelio in Constantinopoli. Per Georgio Gruppenbach, Tubingae MDLXXXV). Schweigger’in İstanbul’da iken yaptığı Luther’in Küçük Katechismus’unun İtalyanca tercümesidir. Önsözde tarihi Constantinopoli al primo di Ianuario, Anno MDLXXXI (İstanbul, 1 Ocak 1581) olarak verilmiştir. Osmanlı idaresi altındaki hıristiyan kölelere (Alman, Macar, Hırvat) ithaf ettiği bu çevirinin amacını gelecek ümitlerini kaybeden esirleri teselli etmek diye açıklamıştır. Eser ayrıca Katolik mezhebine karşı propaganda içermektedir. Württemberg Dükü Ludwig bu tercümeyi 1585’te bastırıp nüshalarını kölelere dağıtılmak üzere İstanbul’a göndermiştir.

2. Alcoranus Mahometicus, Das ist: Der Türcken Alcoran / Religion und Aberglauben (Nürnberg 1616). İlk Almanca Kur’an tercümesidir. Önsözde belirttiğine göre İstanbul’da iken kutsal kitabın (anlaşılan, Osmanlı hıristiyan tebaada yaygın) İtalyanca bir çevirisi eline geçmişti. Bu da 1547’de Venedik’te yayımlanan Andrea Arrivabene’nin çevirisidir. Yalnız Arrivabene’nin çevirisi Arapça orijinaline değil, 1543’te Basel’de yayımlanan, Robert of Ketton’ın 1143’te meâlen yaptığı Latince çevirisine dayanıyordu. Schweigger’in polemik amaçlı tercümesi 1623, 1659 ve 1664 yıllarında yeniden basılmış, 1641’de de Felemenkçe’ye çevrilip Hamburg’da yayımlanmıştır.

3. Eine newe Reyßbeschreibung auß Teutschland nach Constantinopel und Jerusalem (Nürnberg 1608). Schweigger’in bugün de değerini koruyan seyahatnâmesidir ve Osmanlı Devleti’nden dönüşünden yirmi yedi yıl sonra basılmıştır. Bu nüshanın bir özelliği, yazarın kendi eliyle yaptığı çok sayıda çizim ve resmin oyma baskı şeklinde mevcut olmasıdır. Schweigger’in anlattığına göre yaptığı kroki ve resimlerden bir kısmını (meselâ Belgrad Kalesi) İstanbul’da bir arkadaşının yanında bırakmış ve geri alamamıştır. Ancak resim problemlerinin eserin o kadar geç çıkmasının kaynağı olması da pek akla yakın görünmez. Kitabın düzeni, yazarın “seyahat sanatı” (ars apodemica) adlı kuramsal başvuru literatürünün öğretilerini benimsediğini gösterir. Buna göre hazırlanan seyahatnâmeler kozmografya türüyle belli bir benzerliğe sahiptir. Nitekim Schweigger önsözde seyahati bir “dünya okulu”na benzetir. “Ars apodemica”ya göre seyahatnâme yazabilmek için yolculuk süresince günlük tutulmalı, elde edilen bilgiler arasında seçmeler yapılmalı, bunların önemli ve okuyucu için ilgi çekici olanları anlatılmalıdır. Bu bilgi ışığında Schweigger ayrıntılı olarak anlattığı iki Gürcü beyinin tutumu hakkında şaşkınlığa düşmüştür. Çünkü onlar İstanbul’u dolaşmalarına rağmen kendisinin aksine gördüklerine dair bir merak duymamış ve araştırmamıştır. Uzun süren yolculuğu boyunca tuttuğu günlüğü kitap haline sokmak, bilgileri düzenlemek, bilimsel ekler ilâve etmekle uğraşan Schweigger, belki de bu sebeple İstanbul’daki Süleymaniye Camii’ni Edirne’deki Selimiye olarak göstermek gibi bazı karıştırmalar da yapmıştır. Schweigger’in seyahatnâmesi üç “kitap” halinde düzenlenmiştir. İlki ve üçüncüsü Tübingen-Viyana-İstanbul ve İstanbul-Kudüs ile dönüş yolculuğunun anlatıldığı günlük şeklindedir. İkincisi İstanbul’a ve Sokullu Mehmed Paşa’nın öldürülmesine, Takıyyüddin’in rasathânesi ve daha sonra ortadan kaldırılmasına, Osmanlı-İran savaşına, İran’dan, İspanya’dan ve Floransa’dan gelen elçilikler gibi duyduğu veya yaşadığı olaylara, şehrin ve sarayın tasvirine, saray hayatına, halkın günlük yaşamına, âdetlerine ve dine ayrılmıştır. Beğenmemesine rağmen Schweigger’in seyahatnâmesinde Türk müziğinin en eski notalanmış ve basılmış parçası (mehter havası) bulunur. Eserin bu ikinci kısmı, içerdiği kültür tarihi ve antropoloji malzemesi bakımından bugün de önemini korumaktadır. Kudüs haccı ve dönüş yolculuğunun anlatıldığı üçüncü kitap okunması hoş da olsa İstanbul’un tasvirine göre zayıf kalır. Schweigger dinî meseleleri bir Protestan’ın bakış açısıyla ön yargılı olarak anlatır. İslâm’ı, Hıristiyanlığın doğru yolundan ayrılmış bir din gibi gösterir. Schweigger, İslâm eleştirisinde Türkler’in Arapça olduğu için duaları anlamadıklarını ifade eder. Böylece Protestanlar’ın Katolikliğe yönelik söylemleri çerçevesinde bir anlatımı benimser. Benzer bir görüş Ortodoks Rumlar için de söz konusudur. Onlar da kuddas âyinini halkın anlayamadığı “ince” Grekçe (Katarevusa) kullanarak yapmaktadır, dinleri bâtıl itikaddan ibaret, azizlerin tapınması ve putperestlikten başka bir şey değildir. Rum ibadetlerinden söz ederken Schweigger, Türkler’in hıristiyanlara gösterdikleri merhameti överek Batı’da Protestanlar’a uygulanan merhametsizlikten yakınır. Seyahatnâme ilk basımından sonra çok ilgi çekmiş, 1613, 1619 ve 1639 yıllarında yeni baskıları yapılmıştır. 1664 ve 1665’te yeni bir ad altında (Gezweyte neue nutzliche und anmuthige Reiß-Beschreibung, Die Erste nach Constantionopel und Jerusalem) iki baskısı daha gerçekleştirilmiştir. İlk baskısı tıpkıbasım halinde (Graz 1964; Frankfurt am Main 1995), kısaltılmış bir nüshası da modern transkripsiyonla (Zum Hofe des türkischen Sultans, haz. Heidi Stein, Leipzig 1986) neşredilmiştir. Seyahatnâmenin Stefanos Yerasimos’un bahsettiği (DBİst.A, VI, 480) 1582 (2. bs. ve 1586) tarihli Latince özeti Schweigger’in değil Tübingen’de hocası olan Martin Crusius’un elinden çıkmadır ve eski öğrencisinin sağ salim memleketine dönüşünü kutlamak üzere bu özeti Latince ve Grekçe kaleme alınmıştır. Heidi Stein’ın hazırladığı nüsha Selma Türkis Noyan tarafından Türkçe’ye tercüme edilmiştir (Sultanlar Kentine Yolculuk: 1577-1581, İstanbul 2004).

Schweigger’in 1576-1608 yıllarında tuttuğu, seyahatlerinde yanına aldığı, Almanca, Latince, Grekçe, Osmanlıca, Arapça, Ermenice, Gürcüce vb. kayıtları ile resimler (meselâ Rum Patriği III. Metrofanes, Joachim von Sinzendorf, Melchior Lorichs, Schweigger’in portreleri) ve ebru kâğıtları içeren “Album Amicorum” (hâtıra defteri), bir süre Viyana’daki Avusturya Millî Kütüphanesi’nde kaldıktan sonra eski sahibinin vârislerine geri verilmiş, 2006’da Christies’te müzayedeye çıkarılarak satılmıştır. Şimdiki sahibinin kim olduğu bilinmemektedir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 477-479 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.