ŞEMSEDDÎN-i ITÂKĪ

Aslen Şirvanlıdır. Teşrîhu’l-ebdân ve Tercümân-ı Kıbâle-i Feylesûfân adlı eserinin mukaddimesinden anlaşıldığına göre Kur’an’ı ezberledikten sonra yirmi yılı aşkın bir süre naklî ve aklî ilimler üzerine tahsil görmüş, tıp ve eczacılığa dair temel eserleri okumuştur. XVI. yüzyılın sonlarında bölgede meydana gelen savaşlar ve iç karışıklıklar sırasında malları yağmalanmış, aile fertlerinden birçoğunu kaybetmiştir. 1604’te Şirvan bölgesi İran’a bırakılınca otuz yaşlarında iken memleketinden ayrılmak zorunda kalmış, IV. Murad döneminde (1623-1640) İstanbul’a gitmiştir. Tıp ve tabiat ilimleri okuduğu halde kimsenin kendisine değer vermediğinden, bu sebeple ömrünün boşa geçtiğinden yakınan Şemseddîn-i Itâkī nihayet devrin önde gelen şahsiyetlerinden İbrâhim ve Ali efendiler tarafından Türkçe bir anatomi (teşrîh-i ebdân) kitabı yazması için teşvik edilmiş ve sadrazam Topal Receb Paşa’nın huzuruna çıkarılmış, Receb Paşa’nın tavsiyesiyle kendisine Haremeyn pâyesi verilmiştir. IV. Murad’a ithaf ettiği eserinde Receb Paşa’dan övgüyle söz ettiğine göre bu çalışmasını onun kısa sadâreti zamanında (Receb-Şevval 1041 / Şubat-Mayıs 1632) tamamlamış olmalıdır.

Şemseddîn-i Itâkī’nin Teşrîhu’l-ebdân’dan başka bir eser yazıp yazmadığı bilinmemektedir. Öte yandan bazı tıp tarihçileri, bu kitabın telif değil Mansûr b. Muhammed b. Ahmed-i Şîrâzî’nin (VIII./XIV. yüzyıl) Farsça Kitâb-ı Teşrîḥu’l-ebdân’ının (nşr. Seyyid Hüseyin Rızâvî, Tahran 1383 hş.; nşr. Yûsuf Bîk Bâbâpûr, Kum 1384 hş.; nşr. Esin Kâhya – Betül Bilgen, tıpkıbasım, Türkçe ve İngilizce çevirileriyle birlikte, Ankara 2008) tercümesi olduğunu ileri sürmüştür. Ancak Şemseddîn-i Itâkī’nin çalışması bu eserle karşılaştırıldığında gerek iç düzeni gerekse muhteva bakımından aralarında önemli farklılıklar olduğu görülmektedir; hacim itibariyle de Itâkī’nın eseri daha geniş ve anatomi resimleri bakımından daha zengindir. Bununla birlikte kitabın en önemli kaynağının Mansûr-ı Şîrâzî’nin eseri olduğu anlaşılmaktadır. Itâkī’nin kaynakları arasında Ebû Bekir er-Râzî, İbn Sînâ ve İbnü’n-Nefîs de bulunmaktadır (eserin İslâm ve Batı tıbbındaki görüşlerle karşılaştırmalı olarak yapılan bir değerlendirmesi için bk. Kâhya, Şemseddîn-i İtâkî’nin Resimli Anatomi Kitabı, Latince metin, s. 11-109).

Teşrîhu’l-ebdân Osmanlı Devleti’nde Batı etkisiyle yazılan ilk ilmî eserlerden biridir. İçindeki anatomi resimlerinden bir kısmı, XVI. yüzyılda modern anatominin kurucusu olarak kabul edilen Andreas Vésalius’un Fabrica adlı eserindekilerle büyük benzerlik göstermekte ve bu durum, söz konusu resimlerin muhtemelen bu eserden yararlanılarak çizildiğini akla getirmektedir. Özellikle beyin kesitlerinde ve bazı iskelet şemalarında bunu görmek mümkündür. Benzer resimler Doğu etkisiyle çizilmiş olanlardan çok farklıdır ve bunlarda Rönesans dönemi Batı resminde görülen üç perspektif anlayışı hâkimdir. Ayrıca eser, boyun omurlarının fonksiyonlarıyla ilgili açıklamalarda olduğu gibi Fabrica’dan etkilendiğini gösteren çeşitli bilgiler içermektedir. Kitabı değerli kılan önemli bir nokta da müellifin kendisine ait anatomi şemaları ve bunlarla ilgili yaptığı açıklamalardır. Örnek olarak beyinden çıkan sinirler ve özellikle dördüncü ve beşinci kafa çiftlerinin dağılımını gösteren şemalarla onlara ait izahlar zikredilebilir. Bir kısmı resimli olmak üzere (Süleymaniye Ktp., Hüsrev Paşa, nr. 464, Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 1476; İÜ Ktp., TY, nr. 2662) çeşitli nüshaları günümüze ulaşan Teşrîhu’l-ebdân üzerinde Esin Kâhya doktora tezi hazırlamış (AÜ DTCF, 1971), eser daha sonra basılmıştır (bk. bibl.). Esin Kâhya bu kitabı ayrıca İngilizce’ye tercüme etmiştir (The Treatise on Anatomy of Human Body and Interpretation of Philosophers, İslamabad 1990).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2010 yılında İstanbul’da basılan 38. cildinde, 519 numaralı sayfada yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.