SERDAREVİÇ, Muhammed Said

16 Muharrem 1299’da (8 Aralık 1881) bugün Bosna-Hersek Cumhuriyeti sınırları içinde kalan Zenica’da doğdu. Orduda serdarlık görevinde bulunan dedelerinden birinin Budapeşte’deki bir yeniçeri isyanına sebep olması yüzünden Kakanj veya Zenica’ya gönderildiği ve bu dönemden itibaren Serdar ailesinin bu bölgede yaşadığı bilinmekte (Ahmić, s. 195), buna dayanılarak ailesinin Türk asıllı olabileceği ileri sürülmektedir. Serdareviç ilk öğrenimini burada tamamladı. Sultan Ahmed Medresesi hocalarından olan babası Abdülhamid Efendi’den Arapça ve Türkçe öğrendi. 1899’da Saraybosna’daki Gazi Hüsrev Bey Hankahı’nda tahsile başladı. Buradaki hocaları arasında Ahmed Efendi Hadžijamaković ve Kurşunlu Medresesi müderrislerinden Mehmed Efendi Muftić bulunuyordu. Aynı dönemde Saraybosna’daki Dârülmuallimîn’e intisap etti ve bu okuldan 1904 yılında mezun oldu. Gazi Hüsrev Bey Hankahı’ndaki öğrenciliği sırasında alt sınıflardaki talebelere Halebî’nin Mülteḳa’l-ebḥur adlı eserini okuttu (Traljić, XL/1 [1977], s. 45).

Saraybosna’daki öğreniminin ardından Zenica’ya dönen Serdareviç, 1904’te tayin edildiği mekteb-i ibtidâiyye öğretmenliği görevini 1910 yılına kadar sürdürdü. Mehmed Cemâleddin Çauşeviç’in teşvikiyle kurulan Bosna-Hersek İmamlar ve Muallimler Birliği’nin (1909) kurucuları arasında yer aldı ve kurultayda sunduğu, mekteb-i ibtidâiyyelerin yeniden düzenlenmesine dair tebliği büyük kabul gördü. 1912’de Çauşeviç’in başkanlığında oluşturulan Bosna-Hersek İlmiye Kuruluşu’nun kurucularından olan Serdareviç vefatına kadar bu teşkilâtın birinci sekreterliği görevini üstlendi. 4 Ağustos 1910 tarihinde Saraybosna’da gerçekleşen Bosna-Hersek İmamlar ve Muallimler Birliği kurultayında Muallim adlı bir derginin çıkarılması kararı alındı ve Serdareviç bu derginin başyazarlığına getirildi. 1910-1913 yıllarında bu görevi yürüten Serdareviç 1913’te Zenica’ya döndü ve merkez cezaevine imam tayin edildi. Aynı yıl babası vefat edince onun yerine Sultan Ahmed Medresesi’nde müderrislik görevini de üstlendi. Bir yıl sonra Travnik müftülüğü görevine tayin edildiyse de sağlığının bozulması yüzünden bu görevi kabul etmedi (Šabanović, II/6 [1937-38], s. 86). 26 Mayıs 1918’de Zenica’da vefat etti.

Bölgedeki halkın dinî ve kültürel alanda geri kaldığını, okulların ve ders kitaplarının yetersiz olduğunu gören Serdareviç bir reform hareketinin başlatılması gerektiğine inanmış, Boşnakça için, muhalifler tarafından “Matufovica” diye adlandırılan Arapça harflerle yeni bir alfabe hazırlayıp bazı eserlerin yayımlanmasını bu şekilde temin eden Çauşeviç’e destek vermiştir (Traljić, Istaknuti Bošnjaci, s. 53-56). Başlangıçta klasik ulemânın tepkisini çekmesine ve halk arasında fazla kabul görmemesine rağmen bu alfabe kısa sürede yayılmış, başta Serdareviç olmak üzere Dârülmuallimîn mezunları ve genç nesil tarafından benimsenmiştir. Serdareviç’in başyazarlığını üstlendiği Muallim dergisinde de bu alfabe kullanılmıştır. İbn Teymiyye, Muhammed Abduh ve Reşîd Rızâ gibi âlimlere hayranlığını ifade eden Serdareviç’in çıkardığı Muallim dergisinin el-Menâr’ı örnek aldığı ve bu ekolün takipçisi olduğu görülmektedir (Mehtić, XVII-XVIII [1996], s. 305). Serdareviç bölgede başlatılan göçlere ve özellikle Türkiye’ye olan göçe karşı çıkmış, bu hususta çalışmalar yapmış ve yazılar kaleme almıştır. Alkol vb. kötü alışkanlıklar konusunda birçok yazı yazmış, Zenica’daki İttihad adlı alkol karşıtı derneğin başkanlığını yapmıştır.

Eserleri. Boşnakça, Arapça ve Türkçe bilen Serdareviç’in çalışmalarının büyük bir kısmı ilmî dergilerde, bir kısmı da kitap halinde yayımlanmıştır. Çoğu telif, bazıları Arapça ya da Türkçe’den çeviri olan 100 civarındaki makalesi Muallim, Behar, Gajret, Tarik, Misbah, Jeni Misbah, Biser gibi süreli yayınlarda çıkmış olup eğitime ve dinî konulara dairdir (a.g.e., XVII-XVIII [1996], s. 307). Başlıca eserleri şunlardır:

1. Kratka Povijest Islama (Muhtasar İslâm tarihi; Sarajevo 1905). Hz. Âdem’den Resûl-i Ekrem’e kadar olan I. cildi neşredilmiştir.

2. Uputa u Povijest Islama (İslâm tarihi hakkında özetler; Sarajevo, ts.). Başlangıçtan Osmanlı dönemine kadar gelen eser medreselerin alt sınıflarında ders kitabı olarak okutulmuştur.

3. Usuli Dinijje (Dinî esaslar; Mostar 1332). Mekteb-i ibtidâiyyeler için soru-cevap şeklinde hazırlanmıştır.

4. Jedan Hadisi Šerif (Mostar 1914). Bir hadisin şerhiyle ilgili otuz altı sayfalık bir risâledir.

5. Istinitost Božjeg Bivstva i Muhamedovog Poslanstva (Allah’ın varlığı ve Hz. Muhammed’in peygamberliği gerçeği; Mostar 1915; Sarajevo 1942). Özellikle Allah’ın varlığı konusunda sunduğu delillerle bölgede şöhret kazanmış ve Sorbonne Üniversitesi mezunu şarkiyatçı Milivoj Malić’in (Abdurrahman Mirza) İslâmiyet’i kabul etmesine vesile olmuştur.

6. Dvije Opasne Socijalne Bolesti: Prostitucija i Alkoholizam (İki tehlikeli toplumsal hastalık: Zina ve alkol; Mostar 1915).

7. Fıḳhü’l-ʿibâdât: Propisi o Osnovnim Islamski Duznostima. Müellifin en meşhur eserleri arasında yer alan bu çalışma, eğitimde yapılan ıslahattan sonra Bosna-Hersek medreselerinde ve özellikle günümüze kadar Saraybosna Gazi Hüsrev Bey Medresesi’nde ders kitabı olarak okutulmuştur. Eserin birçok baskısı yapılmıştır (Sarajevo 1917, 1941, 1968, 1994).

8. Nauka Islama. İslâm akaidi, ibadet, muâmelât, haram ve helâllerle ilgilidir (Sarajevo, ts.).

Serdareviç’in Ebü’l-Alâ el-Maarrî ve Muslihuddîn-i Lârî hakkındaki monografileri Islamska Misao dergisinde neşredilmiştir (Sarajevo 1983, V/50, s. 35-40; V/52, s. 27-33). İbn Teymiyye ve Muhammed Abduh’la ilgili monografileriyle Taʿlîm-i Tecvîd, Arapça-Boşnakça sözlük ve Kâ‘b b. Züheyr’in bazı şiirlerine yazdığı şerhler henüz neşredilmemiştir (eserleri hakkında geniş bilgi için bk. Ahmić, s. 205; Latić, s. 69-80). Serdareviç’in doğumunun 100. yıl dönümü münasebetiyle 28 Aralık 1982 tarihinde bir toplantı düzenlenmiş ve sunulan bildiriler Zenica Müftülüğü tarafından neşredilmiştir (Predavanja sa Svečane Akadmije Održane u Zenici 28. Decembra 1982. Godine Povodom 100 Godišnjice Rođenja Muhammeda Seida ef. Serdarevića, Zenica 1982). Ayrıca Zenica Müftülüğü Kütüphanesi’ne Biblioteka Muhamed Seid Serdarević adı verilmiştir.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 36. cildinde, 552-553 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.