ŞERKĀVÎ, Abdurrahman Ahmed

10 Kasım 1920’de Mısır’ın Menûfiye vilâyetine bağlı Şibînülkevm’in merkezi olan Delâtûn köyünde doğdu. Kur’an’ı ezberledi, ilkokulun ardından Kahire’de büyük kardeşleriyle birlikte liseyi bitirdi. Bu arada okuduğu halk hikâyeleri ve edebî eserlerden etkilendi. Babasının isteği üzerine 1939’da Kahire’deki I. Fuâd Üniversitesi Hukuk Fakültesi’ne girdi. Aynı zamanda Edebiyat Fakültesi’ne devam ederek Tâhâ Hüseyin, Mustafa Abdürrâzık ve Ahmed Emîn gibi meşhur hocaların derslerine ve konferanslarına katıldı, eski ve yeni Arap edebiyatına dair geniş bir kültür edindi.

1943 yılında Hukuk Fakültesi’nden mezun olunca iki yıl avukatlık yaptı, daha sonra Eğitim Bakanlığı’nda tahkikat müfettişliğine tayin edildi. Bir yandan da edebiyatla ilgili araştırmalarını sürdürdü. Tâhâ Hüseyin, Abbas Mahmûd el-Akkād, İbrâhim Abdülkādir Mâzinî, Muhammed Avad, Muhammed Hüseyin Heykel, Tevfîk el-Hakîm gibi döneminin edebiyat otoriteleri vasıtasıyla Arap edebiyatı dışında Fransız, İngiliz, Alman ve Yunan edebiyatları alanında da bilgi edinmeye çalıştı (Kemâl M. Ali, s. 46). Özellikle hemşerisi olan yazar Sa‘d Mekkâvî’den çok etkilendi. Anton Pavloviç Çehov, Maksim Gorki, Viladimir Vladimiroviç Mayakovski gibi ünlü Rus yazar ve şairlerini onun sayesinde tanıdı (a.g.e., s. 51). Eğitim Bakanlığı’ndan izinli olarak bir yıllığına (1950-1951) gittiği Paris’te edebiyat, fikir ve sanat hareketlerini izleme imkânı buldu. 1956’da Eğitim Bakanlığı’ndaki görevinden ayrılıp kendini edebiyat çalışmalarına verdi, ayrıca çıkarılmasına yardımcı olduğu eş-Şaʿb, el-Cumhûriyye, el-Mıṣrî, el-Fecrü’l-cedîd, et-Teṭavvür, el-Ġad gibi dergi ve gazetelerin yazı işlerinde görev aldı. Ardından Rûz el-Yûsuf dergisi yazı işleri müdürlüğü ve 1971-1977 arasında idare meclisi başkanlığı yaptı, daha sonra el-Ehrâm gazetesinde yazarlığa başladı. Yazılarında edebiyatın, çağın anlayışına uygun biçimde Arap milleti ve toplumunun sorunlarına cevap verecek şekilde yenileştirilmesi gereğini savundu. Ayrıca bazı önemli resmî görevler de üstlendi. 1975’te İnsan Hakları Derneği başkanı, 1976’da Radyo-Televizyon Birliği ve ardından Mısır Edebiyatçılar Derneği, Pen Kulüp, Hikâye Kulübü üyesi oldu. 1977’de Sanat, Edebiyat ve Sosyal Bilimler Yüksek Konseyi genel sekreterliğine getirildi, Basın Yüksek Konseyi ve Şûrâ Konseyi üyeliklerine seçildi. 1978’de Afrika-Asya Dayanışma Örgütü genel sekreterliğini ve 1981’de başkanlığını üstlendi. Şerkāvî’ye 1974’te edebiyat dalında devlet takdir ödülü, 1975’te birinci dereceden ilim ve sanat madalyası ile sanat altın madalyası verildi. Şerkāvî, doğduğu güne denk gelen 10 Kasım 1987’de Kahire’de vefat etti. İzzet, Ahmed, Şerîf ve Eymen adlarında dört oğlu vardır.

Üniversitedeki öğrencilik yıllarından itibaren kardeşleriyle birlikte İngiliz işgaline karşı baş kaldıran halkın saflarında fiilen mücadele eden Şerkāvî kalemiyle de mücadelesini sürdürmüş, yazı işleri müdürü olduğu eṭ-Ṭalîʿa dergisinden (1943-1946) başlayarak birçok dergi ve gazetede bu konuda yazılar yazmış, solculuğu ve sosyalist akımın ilkelerini savunmuş, hapse girmiş, yoksullardan ve zayıflardan yana olmayan hiçbir devrimin başarı kazanamayacağını söylemiş, kendisi siyasî bir görev almamakla birlikte Cemal Abdünnâsır ile Enver Sedat siyasetinin önde gelen destekçileri arasında yer almıştır. Edebî hayatına 1936’da henüz lise öğrencisi iken Rûz el-Yûsuf dergisinde yayımladığı şiirle başlayan Şerkāvî, 1938’de Louis Aragon’un “Les yeux d’Elsa” adlı Fransızca şiirini “ʿUyûnü İlzâ” adıyla tercüme etmiş ve şiirini üniversite mezunlarının çıkardığı Râbıṭatü’ş-şebâb dergisinde neşretmiştir. Bunu vatan ve insan sevgisini terennüm eden diğer şiirleri izlemiştir. Serbest şiir tarzında kaleme aldığı tiyatro eserleri dışındaki lirik şiirlerinde gurbet, yalnızlık, mahrumiyet, hürriyet özlemi, sevgi-hüzün, tabiatla kaynaşma, tedirginlik ve çelişki gibi unsurların yer aldığı görülür. Şiirlerinde tekrar ve ironi yanında kültür seviyesi düşük olan halka yönelik bir üslûpla yazdığı eserlerde romantik yaklaşım baskındır. Şerkāvî, Arap şiirinin biçim ve içerik bakımından modernleştirilmesini savunmuştur.

1943-1956 arasında yazdığı kısa hikâyeleri dergi ve gazetelerde yayımlanmış, bu hikâyeler iki koleksiyon halinde toplanmış, daha sonra tamamı bir araya getirilmiştir. 1950’li ve 1960’lı yıllarda kaleme aldığı romanların ortak yanı olayların köyde geçmesi, yer yer halk dili kullanılmış olması, onurlu bir hayat yaşanması, hürriyet ve sosyal adaletin gerçekleştirilmesi, halkın yararına toplumsal değişimin zarureti gibi hususlardır. Özellikle el-Arż adlı eseri Mısır köylerine realist bakış çığırını açan ilk roman kabul edilmiştir (Kemâl M. Ali, s. 93). Tiyatro, dram ve opera türü eserlerinde İslâm tarihinin olaylarından esinlenmiş, bunlarda insanî sorunlar, sömürgeciler ve sömürgecilik, zulüm ve zalimler ele alınmıştır. Şerkāvî, Arap tiyatrosunun modernleştirilmesi çağrısında da bulunmuştur. Hayatının son yıllarında yazdığı İslâm büyüklerine ilişkin biyografik eserlerde bunların dehalarına, örnek ve ideal niteliklerine, ölümsüz insanî değerlerine vurgu yapmış, İslâm için verdikleri mücadeleler çerçevesinde çağdaş yaklaşımlar ortaya koymuştur. Bu tür eserlerinde yer alan modern düşünce ve yaklaşımları sebebiyle eleştirilmiştir.

Eserleri. Biyografi. 1. Muḥammed: Resûlü’l-ḥürriyye (Kahire 1381/1962, 1385/1965, 1387/1967, 1392/1972, 1398/1978). Hz. Peygamber’in risâletiyle ilgili çağdaş yaklaşımların ortaya konduğu eseri Ahmed el-Alâvine hatalar ve mugalatalar yanında Kur’an hakkında şüpheye düşürücü fikirler içermekle eleştirmiştir (Ẕeylü’l-Aʿlâm, s. 116).

2. ʿAlî (b. Ebî Ṭâlib) İmâmü’l-müttaḳīn (I-II, Kahire 1984-1985). el-Ehrâm gazetesinde tefrika edilmiş makaleler dizisinden derlemedir.

3. Eʾimmetü’l-fıḳhi’t-tisʿa (I-II, Kahire 1406/1985, 1407/1987). Zeyd b. Ali Zeynelâbidîn, Ca‘fer es-Sâdık, Ebû Hanîfe, Mâlik b. Enes, Leys b. Sa‘d, Şâfiî, Ahmed b. Hanbel, İbn Hazm ve İbn Abdüsselâm es-Sülemî’nin fıkhî görüşleriyle biyografilerini içermektedir.

4. eṣ-Ṣıddîḳ: Evvelü’l-ḫulefâʾ (Kahire 1407/1987).

5. el-Fârûḳ: ʿÖmer b. el-Ḫaṭṭâb (Kahire 1407/1987).

6. ʿÖmer b. ʿAbdilʿazîz ḫâmisü’l-ḫulefâʾi’r-râşidîn (Kahire 1407/1987).

7. İbn Teymiyye: el-Faḳīhü’l-muʿaẕẕeb (Kahire 1408/1988, 1410/1990).

Tiyatro. Müellif tiyatrolarında İslâm ülkelerinin mâruz kaldığı sömürgeciliği ve zulümleri anlatmış, yer yer Kur’an, hadis, şiir ve mesellerden iktibaslara yer vermiştir.

1. Meʾsât cemîle ev meʾsât Cezâʾiriyye (Kahire 1958, 1962). Cezayir halkının sömürgecilere karşı verdiği mücadelenin övgüsüne dairdir.

2. el-Fetâ mehrân (Kahire 1965, 1966). Eserde Memlükler döneminde aydın kesimle yöneticiler arasındaki ilişkiler anlatılmaktadır.

3. Vaṭanî ʿAkkâ (Kahire 1967, 1969, 1970). Bu eserde de Filistin sorunu ele alınmıştır.

4. Tims̱âlü’l-ḥürriyye (Kahire 1967).

5. S̱eʾru’llāh (Kahire 1969, 1970, 1988). “el-Ḥuseyn s̱âʾiren” ve “el-Ḥuseyn şehîden” başlıklarıyla iki bölümden oluşan eserde Hz. Hüseyin’in gerçeği üstün kılma uğrunda yaptığı cihad ve fedakârlık dile getirilmektedir.

6. S̱ülâs̱iyyetü’n-nesri’l-aḥmer (Kahire 1975). “en-Nesr ve’l-ġırbân”, “en-Nesr ve ḳalbü’l-esed”, “en-Nesrü’l-aḥmer Salâḥuddîn el-Eyyûbî” adlı üç bölümden meydana gelmektedir.

7. ʿUrâbî zaʿîmü’l-fellâḥîn (Kahire 1982, 1406/1985). Eserde, Ahmed Urâbî Paşa’nın İngiliz işgaline baş kaldırısından esinlenerek Mısır halkının sömürgeciliğe ve feodaliteye karşı çıkışı övülmektedir (İng. çeviri: Thoraya Mahdi Allam, Orabi Leader of the Fellāhīn: A verse Translation, Cairo 1989).

Roman: el-Arẓ (Kahire 1953, 1954, 1404/1985), Ḳulûb ḫâliye (Kahire 1955, 1957, 1984), eş-Şevâriʿu’l-ḫalfiyye (Kahire 1957, 1958, 1970, 1986), el-Fellâḥ (Kahire 1967, 1968), eṣ-Ṣaʿâlîk.

Hikâye: Arżü’l-maʿreke (Kahire 1952, müellifin 1949-1952 yıllarında kaleme aldığı yirmi hikâyeyi içerir); Aḥlâm ṣaġīre (Kahire 1953, 1954, ilk hikâyenin adıyla bilinen bu koleksiyonun tamamı el-Aʿmâlü’l-kâmile li-müʾellefâti ʿAbdirraḥmân eş-Şerḳāvî adlı eserde toplanmıştır, Kahire 1978; hikâyelerde Mısır tarihinden hareketle Mısır halkının Memlük ve Türk yönetimine, Fransız ve İngiliz işgaline karşı verdikleri mücadeleler anlatılır).

Şiir: Şerkāvî’nin lirik şiirleri iki divanda toplanmıştır: Ḳaṣîde/Risâle min ebin Mıṣriyyin ile’r-reʾîs Trumân ve ḳaṣâʾid uḫrâ (Kahire 1953, 1957, 1986; çoğu 1945-1948 arasında yazılmış, on altısında romantik üslûbun hâkim olduğu yirmi dokuz kasideyi ihtiva eder); Tims̱âlü’l-ḥurriyye ve ḳaṣâʾid uḫrâ (Kahire 1988; içerdiği yirmi sekiz kaside genelde 1939-1945 yıllarında kaleme alınmıştır ve bu kasidelerin çoğunda romantizm hâkimdir).

Diğer Eserleri: Bândûnc ve’s-selâmü’l-ʿâlemî (Kahire 1956; Endonezya’ya bağlı Java adasının Bandung [Bandoeng] şehrinde 1955’te, yirmi dokuz ülkenin katılımıyla düzenlenen, kapsamlı iş birliği, az gelişmiş ülkelere yardım, ırkçılık ve sömürgeciliğin reddedilmesi, İsrail’e karşı Arap devletlerinin desteklenmesi gibi kararların alındığı konferansla ilgilidir), Ḳırâʾe fi’l-fikri’l-İslâmî (Beyrut 1972), Risâle ilâ aḫî (Kahire 1965), Risâle ilâ şehîd (Kahire, ts. [eş-Şeriketü’l-Arabiyye]). Şerkāvî’nin hayatı, eserleri, el-Arż adlı romanı, fikirleri etrafında birçok kitap ve makale yazılmıştır: Abdülmuhsin Tâhâ Bedr, er-Rivâʾî ve’l-arż (Kahire 1971); Muhammed Beşûş, el-Bîʾetü’r-rîfiyye ve meşâkilü’l-fellâḥı’l-Mıṣrî fî âs̱ârî ʿAbdirraḥmân eş-Şerḳāvi’r-rivâʾiyye: el-Arż, Ḳulûb ḫâliye, el-Fellâḥ (Tunus 1974); Mustafa Abdülganî, eş-Şerḳāvî mütemerriden (Kahire 1987); Muhammed Bedevî, el-Arż ve’ṣ-ṣadâ (Sûse / Tunus 1997).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 554-555 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.