ŞERKĀVÎ İKBÂL, Ahmed b. Abbas

Fas’ın Merakeş şehrinde doğdu. Baba tarafından soyunun, Şerkāviyye Zâviyesi’nin kurucusu Ebû Ubeydullah Muhammed eş-Şarkī (ö. 1010/1601) yoluyla Hz. Ömer’e ulaştığı söylenir. Şerkāvî, Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra Bûharbe Medresesi’ne girdi ve Sebî‘ lakabıyla tanınan Saîd el-Meslûhî’den Kur’an kıraatini tekrarladı. Ayrıca el-Mürşidü’l-muʿîn, el-Âcurrûmiyye, Naẓmü’l-Cümel, Lâmiyyetü’l-efʿâl, eş-Şâfiye, el-Elfiyye, Muḳaddimetü İbni’l-Cezerî vb. kitapları ezberledi. Kur’an’da ve siyer metinlerinde geçen garîb lafızları şiirle açıklayan Meslûhî’nin etkisiyle dil alanına yöneldi. Daha sonra İhmâd es-Sûsî’nin mektebine geçti ve ondan Kālûn kıraatini öğrendi; ardından Külliyyetü İbn Yûsuf’un ilkokul kısmına kaydoldu. Ezberlediği şiir ve nesir parçaları ile okul müdürünün, hocalarının dikkatini çekti. Üçüncü sınıfa geldiğinde, Arap şiirinden ezberlediği söylenen 10.000 beyit hacmindeki kasidelerin matla‘ ve makta‘ kısımlarının yazılı olduğu bir defteri okul müdürüne sundu. Bunun üzerine müdür Şerkāvî’ye özel kütüphanesini açtı. Günde sekiz-on saat aralıksız okuduğunu söyleyen Şerkāvî bu sayede çeşitli alanlarda binlerce kitap tanıma imkânı buldu (Mv.AU, XIV, 349-350). 1945’te el-Medresetü’l-Yûsufiyye’den ayrılıncaya kadar birçok cami ve zâviyedeki ders halkalarına katıldı; Ahmed Vüld el-Hâc el-Mahcûb, Muhammed b. Hasan ed-Debbâğ, Ali es-Sibâî Râfi‘, Emân Muhammed Bûsitte, Ahmed el-Kensûsî, Rahhâlî el-Fârûk, Hâşimî es-Sergīnî, Muhtâr es-Sibâî, Abdülcelîl Bilkızîz, Muhammed Muhtâr es-Sûsî gibi âlimlerden ders aldı. 1946’da Medresetü’l-Hayât’ta öğretmenliğe başladı. Ertesi yıl Arapça ve din dersi okutmak üzere bir devlet okuluna tayin edildi, 1956’ya kadar burada çalıştı. Daha sonra Medresetü’l-muallimîne’l-iklîmiyye’de görev aldı ve öğretmenliğe devam etti. Şerkāvî’nin başlıca talebeleri kıraat âlimi Abdürrahîm b. Abdüsselâm en-Nablusî ile Mustafa el-Bihyâvî’dir.

Değişik münasebetlerle nazmettiği şiirleri kolay anlaşılır bir dille ve klasik Arap kasidesi tarzında yazan Şerkāvî’nin onuruna Nâdi’s-sekāfe (Merakeş) ve İttihâdü küttâbi’l-Mağrib tarafından Merakeş Arap Dili Fakültesi’nde 10-14 Mart 1987’de bir toplantı düzenlendi. Bu toplantıda sunulan bildirileri Ahmed Mütefekkir Tekrîmü Aḥmed eş-Şerḳāvî İḳbâl adıyla bir araya getirdi (Merakeş 2003). 1993’te Cem‘iyyetü’l-Atlasi’l-kebîr yine Merakeş Arap Dili Fakültesi’nde bir toplantı daha tertip etti. Çalışmalarından ötürü Muhammed es-Sâdis ödülünü aldı. Ayrıca Fas Kültür Bakanlığı tarafından ilim ve kültür alanında hizmetleri geçenlere sunulan “Büyük liyakat ödülü”nü 1994’te Ahmed Safrîvî, Sadîk Bil‘arabî ve Şerkāvî paylaştı. Şerkāvî 25 Eylül 2002 tarihinde Merakeş’te vefat etti. Ölümünden sonra da Dünya İslâmî Edebiyat Birliği Fas temsilciliği V. Uluslararası İslâmî Edebiyat Toplantısı’nı Karaviyyîn Üniversitesi Arap Dili Fakültesi’nde “İkbâl Şerkāvî Ahmed Oturumu” adı altında düzenledi (25-27 Ekim 2007).

Eserleri. Telif. Basılmış Eserleri: Şâʿirü’l-Ḥamrâʾ fi’l-ġirbâl (nşr. Muhammed b. İbrâhim b. Serrâc el-Merrâküşî, Dârülbeyzâ 1963); Luʿbetü’ş-şaṭranc fî mâżîhe’l-İslâmî (Dârülbeyzâ 1969); Mektebetü’l-Celâl es-Süyûṭî (Rabat 1397/1977; Süyûtî’nin eserlerinin tanıtımı ve katalogudur); Muḫtârât min Dîvâni Şâʿiri’l-Ḥamrâʾ (Merakeş 1979, Tayyib el-Merînî ile birlikte); Muʿcemü’l-meʿâcimi’l-ʿArabiyye (Beyrut 1987; Şerkāvî, Arapça sözlüklerin tarihiyle ilgili olan bu eserine, şarkiyatçılarla müslüman âlimler tarafından bu sözlükler üzerine yapılan tahkik çalışmalarını zikrettiği bir mukaddimeyle başlar, ardından dokuz grup halinde değişik ilim dallarına ait 1407 Arapça sözlük hakkında bilgi verir. İlk defa garîbü’l-Kur’ân türü eserleri ele alır ve bu literatürün doğuşuyla ilgili sahâbe döneminden bazı örnekler kaydeder, Arapça sözlük çalışmalarının aslını bu eserlerin teşkil ettiğini söyler. Öncü olarak da İbn Abbas’ın [Ġarîbü’l-Ḳurʾân] ismini zikreder ve ardından garîbü’l-Kur’ân’a dair yazılmış elli üç eserle ilgili kısa bilgiler aktarır); Fi’l-Luġzi ve mâ ileyhi (Dârülbeyzâ 1987, 2000; Merakeş 2002); Mâ Câʾe fi’ḍ-ḍabbi ʿani’l-ʿArab (Beyrut 1988); Bânet Süʿâd fî ilmâmât şettâ (Beyrut 1991).

Basılmamış Eserleri: Muʿcemü me’staʿcem min esmâʾi’l-ʿulûm ve’l-fünûn ve’l-meẕâhib (çeşitli ilim ve sanat dallarında başka dillerden Arapça’ya geçmiş olan terimler sözlüğüdür); Ḳāmûsü üfʿûle (eserde “üf‘ûle” veznindeki kelimeler dil yönünden şevâhid ve metinlerle birlikte şerhedilmiştir); Ḳāmûsü mefʿaleti’s-sebebiyye, Ḳāmûsü’l-faʿûl: Devâʾen ve ṭaʿâmen ve mürtefeḳan, Ḳāmûsü’l-fuʿâl fi’l-edvâʾ (eserde “fu‘âl” veznindeki hastalık isimleri toplanmıştır); Ḳāmûsü’l-fiʿâle fi’ṣ-ṣınâʿât ve’l-ḥiref ve’l-aʿmâl, Taʿlîḳa ʿalâ Dîvâni Şâʿiri’l-Ḥamrâʾ Muḥammed b. İbrâhîm, Taḫrîcü’l-eşʿâri’s-sâʾire (bazı yaygın şiir parçalarının kimlere ait olduğunu tesbite dair bir eser olmalıdır); el-Eṭıbbâʾ fî elsineti’ş-şuʿarâʾ, Dîvânü’t-tażmîn, Dîvânü’l-istiṭrâd, Mektebetü Ṣalâḥ eṣ-Ṣafedî (Selâhaddin es-Safedî’nin eserlerine ait bir katalog çalışmasıdır); Yesʾelüke’n-nâs (çeşitli ifadelerle birlikte kitap ve şiirler hakkındaki soru ve cevapları içerir); Keşkûlü’t-tefsîr (Kur’ân-ı Kerîm’in sarf, nahiv ve belâgat açısından ele alındığı bir eserdir); Fi’l-Cin, Sebʿu muḥâḍarât fî mevżûʿâtin eştât, Tercemetü Ebî ʿAbdillâh Muḥammed Ekensûs.

Neşir: İbnü’l-Cevzî, Fünûnü’l-efnân fî ʿuyûni ʿulûmi’l-Ḳurʾân (Dârülbeyzâ 1970); Nuṣûṣ terbeviyye (Merakeş 1978); Venşerîsî, Taḫrîcü’l-Miʿyâr (Muhammediye 1981, Muhammed Haccî editörlüğünde bir heyet tarafından); Venşerîsî, Fehârisü’l-Miʿyâri’l-muʿrib ve’l-câmiʿi’l-muġrib ʿan fetâvâ ʿulemâʾi İfrîḳıyye ve’l-Endelüs ve’l-Maġrib (XIII. cilt, Beyrut 1981, 1983, 1990, Muhammed Haccî ve Muhammed Arâyişî ile birlikte); Hasan el-Yûsî, el-Muḥâḍarât fi’l-edeb ve’l-luġa (Beyrut 1982, Muhammed Haccî ile birlikte); İbn Rüşd el-Ced, el-Beyân ve’t-taḥṣîl (IV, VIII ve X. ciltler, Beyrut 1984-1987, Muhammed Haccî ile birlikte); Muhammed Murtazâ ez-Zebîdî, Tenbîhü’l-ʿârifi’l-baṣîr ʿalâ esrâri’l-Ḥizbi’l-kebîr (Merakeş 1986); Dîvânü Şâʿiri’l-Ḥamrâʾ Muḥammed b. İbrâhîm el-Merrakeşî (Dârülbeyzâ 2000, bir heyet tarafından); Şerkāvî ayrıca Maʿlemetü’l-Maġrib’e çeşitli maddeler yazmıştır.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 555-556 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.