SİCZÎ, Ebû Saîd

X. yüzyılın ortalarına doğru Sicistan’da doğdu. Henüz onlu yaşlarında iken İskenderiyeli Pappus’tan çeviriler yaptığı ve 358 (969) yılından önce kesenler teoreminin delilleri üzerine bir risâle yazdığı bilinmektedir. 969’da Şîraz sarayına girdi, o yıl Abdurrahman es-Sûfî’nin dönence gözlemlerine katıldı ve sarayda Ebü’l-Vefâ el-Bûzcânî, Veycen Kûhî ve Nazîf b. Yümn gibi önemli astronomlarla tanıştı. el-Medḫal ilâ ʿilmi’l-hendese adlı eserinde Sicistan’da bir planetaryum inşa ettiğini söyler. Muhtemelen aynı yıllarda Hermes, Batlamyus ve Dorotheus’un eserleriyle kendi zamanının eserlerini temel alarak ve şahsî yorumlarını da ekleyerek bir astrolojik tablo hazırlamış, sonraki dönemlerde bazı astrologlar onun bu tablosundan alıntı yapmıştır. Ebû Saîd es-Siczî’nin en önemli çalışması Risâle fi’ş-şekli’l-ḳaṭṭâʿdır. Eser iki yardımcı önermeyle (lemma) başlar ve daha sonra bunlara bağlı olarak on iki teorem verilir. Risâlede yer alan iki yardımcı önerme şöyledir:


Şekildeki bir GDB dairesinin çapı E boyunca uzatılsın; bu durumda GD kirişinin E noktasında ve GB kirişinin K noktasında kesilmesiyle şu orantılar elde edilir:

2. Misâḥatü’l-üker bi’l-üker (nşr. Ali İshak Abdüllatîf, el-Mevrid, XVI/2 [Bağdat 1987], s. 123-150).

3. Berâhînü Kitâbi’l-Öḳlîdis fi’l-uṣûl. Eser üzerine P. Crozet bir inceleme yapmıştır (bk. bibl.).

4. Fî İḫrâc ḫaṭṭin müstaḳīm ilâ ḫaṭṭin muʿṭân min noḳṭatin muʿṭât bi-ṭarîḳı’t-taḥlîl ve’t-terkîb ve vuḳūʿi’n-nuḳat ve taʿdîdihâ ve iḥdâs̱i’z-zâviye. Rüşdî Râşid tarafından Fransızca tercümesiyle birlikte neşredilmiştir (Archives internationales, XXXVII [Paris 1987], s. 263-296).

5. Kitâb fî teshîli’s-sübül li’stiḫrâci’l-eşkâli’l-hendesiyye (nşr. Ahmed Selîm Saîdân, Resâʾilü İbn Sînân içinde, Küveyt 1403/1983, s. 339-372).

6. İstiḫrâcü’l-muvassaṭeyn ve ḳısmetü’z-zâviyeti’l-müstaḳīme bi-s̱elâs̱eti aḳsâmin mütesâviye bi-ṭarîḳı’l-hendese (nşr. Ahmed Selîm Saîdân, Mecelletü’l-maʿhedi’l-maḫṭûṭât, XXVIII/1 [Küveyt 1404/1984], s. 124-131).

7. Ḫavâṣṣü’l-aʿmideti’l-vâḳıʿa mine’n-noḳṭati’l-muʿṭât ile’l-müs̱elles̱i’l-mütesâviyyi’l-aḍlâʾi’l-muʿṭâ bi-ṭarîḳı’t-taḥdîd. J. P. Hogendijk eseri İngilizce tercümesiyle birlikte yayımlamıştır (Zeitschrift für Geschichte der Arabisch-Islamischen Wissenschaften, XIII [Frankfurt am Main 2000], s. 129-164).

8. Kitâb fi’l-ʿameli’l-müsebbaʿ ve ḳısmeti’z-zâviyeti’l-müstaḳīmeti’l-ḫaṭṭeyn bi-s̱elâs̱eti aḳsâmin mütesâviyetin. Carl Schoy tarafından Almanca’ya çevrilen bu eseri (ISIS, VIII [1926], s. 21-40) J. P. Hogendijk İngilizce tercümesiyle birlikte neşretmiştir (Archive for History of Exact Sciences, XXX [Heidelberg 1984], s. 290-316).

Siczî’nin diğer bazı eserleri de şunlardır: el-Medḫal ilâ ʿilmi’l-hendese, Kitâbü’l-Mesâʾili’l-muḫtârât (İbrâhim b. Sinân’ın el-Mesâʾilü’l-muḫtârât’ından bazı örnekler), Risâle fî keyfiyyeti taṣavvuri’l-ḫaṭṭeyn elleẕeyn yaḳrubân ve lâ yelteḳıyân, Risâle fi’l-ḫavâṣṣi’l-ḳubbeti’z-zâʾide ve’l-mükâfiye, Muḳaddime fi’l-hendese, Risâle fî iḫrâci’l-ḫuṭûṭ fi’d-devâʾiri’l-mevżûʿa mine’n-nuḳaṭi’l-muʿṭât, Fî İstiḫrâc ḫaṭṭin müstaḳīm ile’l-ḫaṭṭeyni’l-müstaḳīmeyni’l-mefrûżayn, İstidrâkü’ş-şek fi’ş-şekli’r-râbiʿ ʿaşer mine’l-Maḳāleti’s̱-s̱âniye min Kitâbi’l-Uṣûl, Risâle fi’l-cevâb ʿani’l-mesâʾili’lletî süʾile ʿanhâ fî baʿżi’l-eşkâli’l-meʾḫûẕe min Kitâbi’l-Meʾḫûẕât li’l-Arşimîdis, Risâle fî cevâbi mesʾeletin ʿan Kitâbi Yûḥannâ b. Yûsuf fî inḳısâmi ḫaṭṭin müstaḳīm bi-nıṣfeyn ve tebyîni ḫaṭaʾi Yûḥannâ fî ẕâlike, Kitâb fi’l-maḫrûṭ ve’l-kürre ve’l-üstüvâne, Kitâb fî iḫrâci ḫaṭṭeyn müstaḳīmeyn min noḳṭateyn mefrûżateyn yuḥîṭân bi-zâviyetin ve iḫrâci s̱elâs̱eti ḫuṭûṭ min s̱elâs̱eti nuḳaṭ, Burhânü Kitâbi Abulûniyûs fi’d-devâʾiri’l-mütemâsse, Kitâbü Terkîbi’l-eflâk, Kitâbü’l-Meʿânî fî aḥkâmi’n-nücûm, Kitâbü Ḥulûli’l-kevâkibe’l-bürûce’l-is̱ney ʿaşer, Kitâbü’l-Medḫal ilâ ʿilmi aḥkâmi’n-nücûm, Kitâbü’l-ʿAmel bi’ṣ-ṣafîḥati’l-âfâḳıyye, Kitâb fî ḳavânîn mizâcâti’l-usṭurlâbi’ş-şimâlî maʿa’l-cenûbî (Bîrûnî tarafından İstiʿâbü’l-vücûhi’l-mümkine fî ṣanʿati’l-usṭurlâb adlı eserinde kullanılmıştır; bu eserler ve diğer çalışmalarının bir listesiyle yazma kayıtları ve bazıları üzerine yapılan çalışmalar için bk. Sezgin, bibl.; Rosenfeld – İhsanoğlu, s. 110-114). Fuat Sezgin, Siczî’nin bir kısmı henüz üzerinde çalışılmamış on dört risâlesinin Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı nüshasının (Reşid Efendi, nr. 1191) tıpkıbasımını J. P. Hogendijk’in yazdığı bir girişle birlikte neşretmiştir (Mecmûʿa min resâʾil hendesiyye, Frankfurt am Main 2000).

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2009 yılında İstanbul’da basılan 37. cildinde, 145-146 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.