SİMLÂLÎ

Atalarının Sûs’tan gelip yerleştikleri Merakeş’te doğdu. Sûs bölgesindeki Berberî Simlâle kabilesinden olup ailesi babasının dedesine nisbetle Benî İbrâhim, kendisi de kısaca Abbas b. İbrâhim ve İbn İbrâhim diye tanınmıştır. Teâricî nisbesi babasının Teâric adlı bir tür defe deri takma işiyle de meşgul olmasıyla ilişkilidir. Kur’ân-ı Kerîm’i ezberledikten sonra kendi memleketinde ve seyahat ettiği doğu İslâm dünyasında dinî ve aklî ilimleri okuyarak geleneksel medrese eğitimini tamamladı. Arap dili ve edebiyatı, fıkıh, fıkıh usulü, tarih ve terâcim konusunda uzmanlaştı. Ders ve icâzet aldığı hocaları arasında Şeyhülcemâa Muhammed b. İbrâhim es-Sibâî, Kādî Arabî b. Allâl el-Berbûşî er-Rahmânî, Mâülayneyn, İbnü’l-Hayyât ez-Zükkârî, Ahmed b. Cîlâlî, Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî, Abdülkebîr el-Kettânî, Ahmed Şerîf es-Senûsî gibi Mağrib âlim ve mutasavvıfları yanında Mısır ulemâsından Muhammed Hüseyin ve Yûsuf ed-Dicvî gibi isimler anılır. 1901 yılından itibaren Riyâzü’l-arûs Mescidi’nde ders vermeye başladı, ertesi yıl Merakeş ulemâsı arasında üçüncü dereceyi elde etti. Bu sırada Merakeş tarihi, âlimleri ve mutasavvıflarının biyografilerine ilgi duymaya başladı. Hemen her yıl Avrupa ve Kuzey Afrika ülkelerine seyahat ederek değerli yazma ve basma eserleri toplayıp bir kütüphane oluşturdu. Merakeş Valisi Mevlây Abdülhafîz el-Alevî, Fas sultanı olan kardeşi Mevlây Abdülazîz’e karşı 1907’de isyana kalkışıp sultanlığını ilân edince Simlâlî’nin de ilmî ve idarî alanda yıldızı parladı; önce birinci vezirin divanına kâtip olarak tayin edildi, ertesi yıl Merakeş ulemâsı arasında birinci dereceye yükseldi. Sultan Abdülhafîz bir yıl sonra Abdülazîz’e karşı mücadeleyi kazanıp başşehir Fas’ta tahta çıkınca Simlâlî’yi kendisine kadı tayin etti ve hep yanında tuttu. Fas’ta kaldığı süre içinde sultanın hizmetinde bulunarak onun ilmî ve edebî toplantılarını düzenledi, bu sayede geniş bilgi birikimine ve tecrübeye sahip oldu. 1912’de Fas’ın Fransızlar tarafından himaye altına alınması ve daha sonra Abdülhafîz’in sultanlıktan çekilip Fransa’ya gitmek zorunda kalması üzerine Simlâlî de Merakeş’e dönerek fetva ve tevsik (noterlik) faaliyeti yanında Mevâsîn Camii’nde ders vermeye başladı. 1915’te Rabat’ta Şer‘î İstînaf Meclisi’ne kadı olarak tayin edildi. Bu arada Kāsımiyye Zâviyesi’nde seçkin talebelere İbn Mâlik’in el-Elfiyye’sini okuttu. 1918’de Merakeş ve Dârülbeyzâ arasındaki Setât şehri kadılığı ve istînaf mahkemesi reisliğine, ardından Cedîde şehri kadılığına getirildi. 1927’de hacca gitti. 1929’da Merakeş’te Menşeiyye Mahkemesi’ne kadı tayin edildi. Bu görevleri sırasında adaletiyle meşhur oldu. Emekliye ayrıldıktan birkaç ay sonra 29 Nisan 1959’da Merakeş’te vefat etti, Delâʾilü’l-ḫayrât müellifi sûfî Muhammed b. Süleyman el-Cezûlî’nin türbesi yanına defnedildi.

Eserleri. 1. el-İʿlâm bi-men ḥalle Merrâküş ve Aġmât mine’l-aʿlâm. Murâbıtlar döneminden (1056-1147) XX. yüzyılın ilk yarısına kadar Merakeş ve Ağmât’ta doğup yetişmiş veya dışarıdan gelmiş âlim, edip, şair, mutasavvıf, devlet adamları gibi meşhur kişilerin biyografisine dair ansiklopedik bir eserdir. Müellif 1909 yılında İẓhârü’l-kemâl adlı eserini, takriz yazmaları için takdim ettiği âlimlerden Muhammed Abdülhay el-Kettânî’nin bu eseri geliştirip hacimli bir Merakeş tarihi yazmasını tavsiye etmesi üzerine o tarihten vefatına kadar geçen süre içinde birçok kaynaktan faydalanarak el-İʿlâm’ı kaleme almıştır. Eser dört fasıldan meydana gelen bir mukaddimenin ardından alfabetik olarak biyografilere ayrılmıştır. Mukaddimede ilk fasılda Merakeş, ikincisinde Ağmât şehrinin tarihi, mescidleri, bahçeleri, su kuyuları, önemli yapıları hakkında bilgi verilmiş, üçüncü fasılda başta Keşfü’ẓ-ẓunûn olmak üzere çeşitli eserlerden faydalanılarak şehir ve bölge tarihine dair kitaplar alfabetik sırayla zikredilmiş, son fasılda da tarih ilmi ve terimleriyle diğer bazı konular üzerinde durulmuştur. Mukaddimeden sonra biyografilere geçilmiştir. el-İʿlâm başta Merakeş olmak üzere Mağrib’in dinî, ilmî, sosyal ve siyasal tarihine dair yeni yazılan önemli eserlerden biridir. Uzun bir zaman içinde hazırlanan ve 1650 biyografiyi içeren bu çalışma özellikle yazma eserlerden çıkarılan bilgiler açısından da büyük değer taşır. Eserin Ahmed ve Muhammed adlarıyla başlayan biyografileri içeren ilk beş cildi daha müellif hayattayken basılmış (Fas 1355-1358/1936-1939), bundan haberdar olan Leiden Üniversitesi kendisini davet ederek ağırlamış ve eserini tamamlaması için destekleyip cesaretlendirmiştir. el-İʿlâm müellifin vefatının ardından önce Rabat Umumi Kütüphanesi, ardından Kraliyet Kütüphanesi’nde muhafaza edilmiş, müellifin büyükelçi ve bakan olan oğlu Yûsuf’un Kraliyet Matbaası’nda basılması yönündeki talebi Kral II. Hasan tarafından uygun görülerek eserin tahkikiyle görevlendirilen Abdülvehhâb b. Mansûr tarafından tam olarak neşredilmiştir (I-X, Rabat 1394-1403/1974-1983; 1413/1993, 2. baskı). Kitabın XI. cildini oluşturan indeksini de daha sonra Hasan Cellâb hazırlamıştır (Rabat 1423/2002).

2. İẓhârü’l-kemâl fî tetmîmi menâḳıbi sebʿati ricâl el-müşâr ileyhâ fî Tanẓîmi düreri’l-cemâl. Simlâlî’nin Merakeş’te yaşayan meşhur yedi velînin (Ebü’l-Abbas Ahmed b. Ca‘fer es-Sebtî, Muhammed b. Süleyman el-Cezûlî, Abdurrahman b. Abdullah es-Süheylî, Abdullah el-Gazvânî, Abdülazîz et-Tabbâ‘, Kādî İyâz, Yûsuf b. Ali es-Sanhâcî) menâkıbına dair hazırladığı Tanẓîmü düreri’l-cemâl fî menâḳıbi evliyâʾi Merrâküş sebʿati ricâl adlı 700 beyitlik “Râʾiyye” kasidesinin şerhi olup önce ilk yarısı taşbaskı olarak neşredilmiş (I-II, Fas 1322/1904; muhtevası için bk. Hasan Cellâb, s. 218-223; eser için yazılan takrizler için bk. el-İʿlâm, I, 29-56), daha sonra Ahmed Mütefekkir bu nüsha ile el-Hizânetü’l-Haseniyye’deki yazmayı esas alarak eseri yeniden yayımlamıştır (I-II, Merakeş 1431/2010). Fas’ta basılan eserlere dair bibliyografik kaynaklarda (bk. bibl.) kitabın taş baskısının 1322 yılında yapıldığı kaydedilmekle birlikte müellif bu tarihi 1326 olarak zikretmiştir (el-İʿlâm, I, 56; ayrıca bk. el-İʿlâm, Hasan Cellâb’ın girişi, XI, 9). Eserde yer alan bilgiler el-İʿlâm’da da tekrarlanmıştır.

3. Cevâhiru elmâs fî terâcimi men ismuhü’l-ʿAbbâs (nşr. Ahmed Mütefekkir, Merakeş 1433/2012).

4. Târîḫu s̱evreti (Risâle fi)’ş-Şeyḫ Aḥmed el-Heybe b. eş-Şeyḫ Muḥammed Muṣṭafâ Mâʾi’l-ʿayneyn. Kettâniyye Kütüphanesi’nde bulunan nüshası bu kütüphanenin Rabat Umumi Kütüphanesi’ne nakliyle oraya geçmiştir (Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Delîl, I, 212).

5. er-Risâletü’l-muḫtaṣara. Merakeş evliyasının doğum ve ölüm tarihleri, Merakeş’e gelenlerin geliş sebepleri, şehrin zâviyeleri ve mescidleriyle ilgili muhtasar bir eserdir (a.g.e., I, 49).

6. el-Ecvibetü’l-fıḳhiyye maʿa’l-aḥkâmi’l-müseccele. Kadılık görevi sırasında verdiği kararları içeren eser dört cilt olup bir nüshasının çocuklarının elinde olduğu kaydedilir.

Henüz yayımlanmamış olan eserleri de şunlardır: el-İmtâʿ bi-ḥükmi’l-iḳṭâʿ, Ḥâşiye ʿalâ Ṣaḥîḥi Müslim, Dîvânü şiʿr, Şerḥu Manẓûmeti’s-Sulṭân Mevlây ʿAbdilḥafîẓ li-Cemʿi’l-cevâmiʿ, el-Ḳażâʾ ʿale’l-İslâm bi-yedi ebnâʾih.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2019 yılında Ankara’da basılan (gözden geçirilmiş 3. basım) EK-2. cildinde, 506-507 numaralı sayfalarda yer almıştır. Matbu nüshayı pdf dosyası olarak indirmek için tıklayınız.